Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

D aryolar. 
Tabiiy chuqurliklarda harakat qiladigan doim iy suv oqimiga 
daryo deyiladi. D aryolar buloqlardan, sizot suvlaridan, botqoqliklardan, 
ko 'llard a n , doim iy qor, m uzliklardan boshlanadi. Agar daryolar ko'l va 
m u zlard an boshlansa, sersuv, aksincha, b u lo qlardan, sizot suvlaridan 
b o sh la n sa , kam suv b o 'la d i. B a’zi daryolar, c h u n o n c h i, Z arafsh o n , 
Q ashqadaryo suvi ko'lga, dengizga yoki daryoga oqib borm asdan sug'orishga 
sarf b o 'lib tugab ketadi. Y er sharidagi eng uzun daryo Afrikadagi Nil (6671 
km ) daryosidir. Rossiyadagi Lena daryosining uzunligi 4400 km, Markaziy 
Osiyo daryolari orasida eng uzuni Sirdaryo (2982 km ).
Braziliyadagi A m azonka Y er sharidagi eng sersuv daryodir. (sekundiga 
o 'rta c h a 120,000 m ), Rossiyada Yenisey (17,400 m) M arkaziy Osiyoda 
esa A m udaryo (1330 m ) dir. D aryo o 'zanida m arm ar, granit, slanets kabi 
q attiq jin sla r bilan b o 'sh jin sla r aralash uchrasa, zinapoya kabi o 'z an
vujudga keladi. Bu zinapoyalar qiya va kichik b o 'lsa, ostonalar, aksincha, 
katta va tik b o'lsa sh arsharalar deb ataladi. Yer sharidagi eng katta shar- 
sharalardan bittasi Afrikaning Z am bezi daryosidagi Viktoriya (122m) shar-
54

---

sharasidir. M arkaziy Osiyoning A rslonbob soyidagi katta sharsharaning 
balandligi 50 m, C hotqol daryosining o ‘ng irm og‘i Boltov soyidagi shar­
sharaning balandligi 40 m.
Y er sharida eng sersuv va suv yig'adigan havzasi eng k atta daryo 
Janubiy Amerikadagi A m azonka daryosidir. Uning o 'rta c h a yillik suv sarfi 
sekundiga 120000 m kub. Havzasining m aydoni 7180 m ing km kub.
Y er sharidagi eng uzun daryo Afrikadagi Nil daryosidir (6671 km). 
U ndan keyin Missisipi (6420 km ), A m azonka (6400 km ), Yanszi (5800 
km) turadi.
A m azonkadan keyin sersuvligi jihatidan ikkinchi o 'rin d a Afrikadagi 
Kongo, uchinchi o ‘rinda Osiyodagi Yanszi turadi.
Rossiya daryolari ichida eng uzuni Lena (4400 km ) b o ‘lib, dunyoda 
oltinchi o ‘rinda turadi. Yenisey daryosi eng sersuv bo 'lib , uning yillik suv 
sarfi sekundiga 585 km kub va dunyo da 8 o 'rin d a turadi.
M arkaziy Osiyoda eng sersuv daryo bu Am udaryodir. U ning o 'rta ch a 
yillik suv sarfi sekundiga 1330 m kub. Sirdaryoniki esa 430 m kubdir.
A m udaryoning uzunligi 2540 km , Sirdaryoniki 2982 km.
Daryolar m uhim tabiiy resurslardir. Shu bilan birgalikda daryolardan 
yerlarni sug'orishda, energiya olishda, transportda, aholini va sanoatni suv 
bilan ta ’minlashda, baliq ovlashda va boshqalarda foydalaniladi.
D aryo suvi, eng aw alo , kishilarning va sanoatning chuch u k suvga 
bo'lgan talabini qondirishda m uhim aham iyatga ega. Hozirgi vaqtda bir 
kishining ichishi va ovqat tayyorlashi uchun sutkasiga 2,5 —3 litr suv 
sarflanm oqda.
Agar kishilarning maishiy iste’moli uchun sutkasiga 200 litr, oziq- 
ovqat va savdoda 100 1, ko'chalarga sepish va daraxtlarni sug'orish uchun 
100 1 sarf bo'layotgani hisobga olinsa, yer shari bo'yicha b ir kishi sutkasiga 
400 litr suv sarflaydi.
Sanoat korxonalari esa bundan ham ko'proq iste’mol qiladi. H ozir b u ­
tu n dunyo bo 'yicha sanoat korxonalari yiliga 400 km kub suv olib, shun- 
dan 40 km kubi daryoga qaytib qo'shilm aydi.
O 'zbekistonda m ustaqillikka erishilgandan keyin sanoat obyektlari va 
aholini suvga bo'lgan talabini qondirish m aqsadida k o 'p g in a ishlar qilin- 
moqda. Aholi yashaydigan joylarga kanallar qazib suv olib borilm oqda. 
A rtezian quduqlari qazib qishloq aholisi ham toza ichim lik suvi bilan 
ta ’m inlanm oqda. Yerlarni sug'orishda daryolarning aham iyati ju d a katta. 
H ozir Yer sharida 200 mln. gektarga yaqin yer sug'orilm oqda. Buning 
uchun h ar yili 2300 km kub sarflanm oqda. Shundan 1/4 qism i yana yer 
ostiga shim iladi va daryolarga qaytib qo'shiladi, 3/4 qismi esa, butunlay 
sarflanib ketadi. Qozog'iston va M arkaziy Osiyoda ham sug'oriladigan yerlar
55

---

ko‘p b o ‘lib, lekin bu o ‘lkada suv resurslari cheklangan. Janubiy Q ozog‘iston 
va M arkaziy Osiyo daryolarining yillik suv resursi 140 kub km atrofida. 
0 ‘zbekistonda 4,5 m lnkm .kv ga yaqin sug‘oriladigan yer mavjud.
D aryolam ing energetik aham iyati ham muhimdir. Y er sharidagi daryo- 
larning um um iy potensial energiya resursi 3750 mln. kvt b o 'lib , shundan 
35,7 %i Osiyo, 18,7 % Janubiy A m erika 6,4 % Yevropa va 4,5% Avstraliya 
daryolariga to g ‘ri keladi. Hozirgi vaqtda daryo gidroenergiya resurslaridan 
faqat 9 %i gina foydalanilm oqda. M D H potensial energiya 450 mln. kvt 
bolib, sh u ndan 79 mln. kvt resursi Yevropa qismiga, 371 m ln. kvt Osiyo 
qismiga to ‘g ‘ri keladi. M D H m am lakatlari gidroenergetik resursi A QShni- 
kidan 4 m arta, K anadanikidan 9 m arta, Y aponiyanikidan esa 20 m arta 
ortiq.
G idroenergiyaga boyligi jih atid an Sibir daryolari M D H da birinchi 
o ‘rinni egallaydi; Ob, Yenisey, A ngara, Lena, Xatanga, K olim a, Pasina, 
Indikirga va boshqalar, ikkinchi o ‘rinda Markaziy Osiyo daryolari turadi.
Bu o ‘lkada daryolam ing um um iy gidroenergoresurslari 60,2 mln. kvt
dir.
Butun M arkaziy Osiyo daryo gidroenergoresursining 17 %i Panj daryo- 
siga, 14 %i Vaxsh daryosiga, 11 %i N orin daryosiga to ‘g ‘ri keladi. N iho- 
yat daryolar baliq ovlashda ham m uhim ahamiyatga ega.
T utiladigan baliqlarning k o ‘pchiligi (80 %dan ortig‘i) dengiz va okean- 
lardan tutilsa, qolgan 20 % igina faqat ichki suvlardan ovlanadi.
Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekiston daryolari hisobida 30 ta G E S b o ‘lib, uning 
um um iy q u w a ti 1684 MVTga teng. U lar yordam ida h ar yili 6,4 m lrd kvt 
soat elektr energiyasi ishlab chiqilm oqda.
K atta daryolar beradigan energiya potensialidan tashqari 0 ‘zbekistonda 
juda k o ‘p kichik daryolar, irrigatsiyalar kanallari va suv om borlari mavjud 
b o ‘lib, ular h ar yili 8,0 m lrd kvt soat elektr energiya ishlab chiqarish 
q u w a tig a egadirlar.
S hunday qilib, 0 ‘zbekistonning um um iy gidroenergetik potensiali 7445 
mvt q u w a tli bo'lib, h ar yili 26,7 m lrd kvt soat elektroenergiya ishlab 
chiqarish qobiliyatiga ega, hozirgi kunda esa bu q u w a tn in g 23 %i dan 
foydalanilm oqda, xolos.