Fanning mohiyati

19. Bilishning maqsadi. Falsafada haqiqat muammosi. Haqiqatning obyektivligi. Nisbiy va mutlaq haqiqat.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida xosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm soxalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish sub’ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar.Haqiqat aks ettiruvchi bilimdir ob'ektiv haqiqat ob'ekt, jarayon, hodisa qanday bo'lsa, xuddi shunday. Haqiqat ob'ektivdir, bu bizning bilimlarimiz mazmuni insonga ham, insoniyatga ham bog'liq emasligida namoyon bo'ladi. Haqiqat nisbiy - to'g'ri bilim, lekin to'liq emas. Mutlaq haqiqat to'liq bilim bilimlarimizning keyingi rivojlanishi bilan rad etib bo'lmaydigan ob'ektlar, jarayonlar, hodisalar haqida. Mutlaq haqiqatlar nisbiy haqiqatlar asosida shakllanadi. Har bir nisbiy haqiqat mutlaqlik momentini - to'g'rilikni o'z ichiga oladi. Haqiqatning konkretligi - har qanday haqiqat, hatto mutlaq ham konkretdir - u shart-sharoitga, vaqtga, joyga qarab haqiqatdir. Haqiqat bilimdir. Ammo barcha bilimlar haqiqatmi? Dunyo va hatto uning alohida bo'laklari haqidagi bilimlar, bir qator sabablarga ko'ra, aldanishlarni, ba'zan esa haqiqatni ataylab buzishni o'z ichiga olishi mumkin, garchi bilimning o'zagi, yuqorida ta'kidlanganidek, inson ongida voqelikning adekvat aksini tashkil qiladi. g'oyalar, tushunchalar, hukmlar, nazariyalar shaklida. Haqiqat, haqiqiy bilim nima? Falsafaning butun rivojlanishi davomida bilish nazariyasining ushbu eng muhim savoliga bir qator javoblar taklif qilingan. Hatto Aristotel ham o'z yechimini taklif qildi, bu moslik tamoyiliga asoslanadi: haqiqat bilimning ob'ektga, haqiqatga mos kelishidir. R.Dekart o'z yechimini taklif qildi: eng muhim xususiyati haqiqiy bilim - aniqlik. Aflotun va Gegel uchun haqiqat aqlning o'zi bilan kelishuvi vazifasini bajaradi, chunki bilim, ularning nuqtai nazari bo'yicha, dunyoning ruhiy, oqilona asosiy printsipini ochishdir. D.Berkli, keyinroq Max va Avenariuslar esa haqiqatni ko‘pchilik idroklarining mos kelishi natijasi deb hisobladilar. Haqiqatning odatiy kontseptsiyasi haqiqiy bilimni (yoki uning mantiqiy asoslarini) konventsiya, kelishuv natijasi deb hisoblaydi. Ba'zi gnoseologlar u yoki bu bilimlar tizimiga mos keladigan haqiqiy bilim deb hisoblashadi. Boshqacha qilib aytganda, bu kontseptsiya izchillik tamoyiliga asoslanadi, ya'ni. pozitsiyalarni ma'lum mantiqiy munosabatlarga yoki tajriba ma'lumotlariga qisqartirish. Nihoyat, pragmatizm pozitsiyasi haqiqat bilimning foydaliligida, uning samaradorligida ekanligiga asoslanadi. Fikrlar doirasi juda katta, lekin Aristoteldan kelib chiqqan va yozishmalarga, bilimning ob'ektga mos kelishiga qadar qaynaydigan klassik haqiqat tushunchasi eng keng tarqalgan va zavqlangan. Boshqa pozitsiyalarga kelsak, ular ma'lum ijobiy tomonlarni o'z ichiga olgan bo'lsa ham, ular bilan rozi bo'lmaslikka imkon beradigan asosiy kamchiliklarni o'z ichiga oladi. eng yaxshi holat ularning qo'llanilishini faqat cheklangan darajada tan olish. Haqiqatning klassik kontseptsiyasi dialektik materialistik falsafaning bilim inson ongidagi voqelikning in'ikosidir, degan dastlabki gnoseologik tezisiga yaxshi mos keladi. Ushbu pozitsiyalardan haqiqat - ob'ektni idrok etuvchi sub'ekt tomonidan adekvat aks ettirish, uni o'z-o'zidan, shaxsdan, ongdan tashqarida va mustaqil ravishda mavjud bo'lgan tarzda takrorlash. Haqiqatning bir qancha shakllari mavjud: oddiy yoki dunyoviy, ilmiy haqiqat, badiiy haqiqat va axloqiy haqiqat. Umuman olganda, kasblar qancha bo'lsa, haqiqatning deyarli ko'p shakllari mavjud. Ular orasida bir qator o'ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadigan ilmiy haqiqat alohida o'rin tutadi. Bu, birinchi navbatda, oddiy haqiqatdan farqli o'laroq, mohiyatni ochishga qaratilgan. Bundan tashqari, ilmiy haqiqat bilimning tizimliligi, uning doirasidagi tartibliligi va bilimning asosliligi, dalilligi bilan ajralib turadi. Nihoyat, ilmiy haqiqat takrorlash va umumiy asoslilik, intersub'ektivlik bilan ajralib turadi. Haqiqatning asosiy xususiyati, uning asosiy xususiyati xolislikdir. Ob'ektiv haqiqat - insonga ham, insoniyatga ham bog'liq bo'lmagan bilimlarimiz mazmuni. Boshqacha qilib aytganda, ob'ektiv haqiqat shunday bilim bo'lib, uning mazmuni ob'ekt tomonidan "berilgan", ya'ni. borligicha aks ettiradi. Demak, yer sharsimon, degan gap ob'ektiv haqiqatdir. Agar bizning bilimimiz ob'ektiv dunyoning sub'ektiv tasviri bo'lsa, unda bu tasvirdagi ob'ektiv ob'ektiv haqiqatdir. Haqiqatning ob'ektivligini tan olish va dunyoni tanib olish tengdir. Ammo, V.I. Lenin ob'ektiv haqiqat masalasini yechishdan so'ng, ikkinchi savolni qo'yadi: "...Obyektiv haqiqatni ifodalovchi insoniy g'oyalar uni birdaniga, to'liq, so'zsiz, mutlaq yoki faqat taxminan, nisbatan ifodalay oladimi? Bu ikkinchi savol - savol. mutlaq va nisbiy haqiqatning korrelyatsiyasi. Mutlaq va nisbiy haqiqat o‘rtasidagi munosabat masalasi bilim dialektikasini uning haqiqat tomon harakatlanishida, jaholatdan bilimga, unchalik to‘liq bo‘lmagan bilimdan to‘liqroq bilish tomon harakatlanishida ifodalaydi. Haqiqatni idrok etish – bu dunyoning cheksiz murakkabligi, uning katta va kichikligida tuganmasligi bilan izohlanadi – bir bilish aktida erishib bo‘lmaydi, bu jarayondir. Bu jarayon nisbiy haqiqatlardan, shaxsdan mustaqil ob'ektning nisbatan to'g'ri aks ettirilishidan, xuddi shu narsaning mutlaq, to'g'ri va to'liq, to'liq aks etish haqiqatiga o'tadi. Aytishimiz mumkinki, nisbiy haqiqat mutlaq haqiqat yo'lidagi qadamdir. Nisbiy haqiqat o‘z ichida mutlaq haqiqat zarralarini o‘z ichiga oladi va bilishning har bir ilg‘or bosqichi ob’ekt haqidagi bilimga mutlaq haqiqatning yangi donalari qo‘shib, uni to‘liq o‘zlashtirishga yaqinlashtiradi. Demak, bitta haqiqat bor, u ob'ektivdir, chunki u na insonga, na insoniyatga bog'liq bo'lmagan bilimlarni o'z ichiga oladi, lekin ayni paytda u nisbiydir, chunki. ob'ekt haqida to'liq ma'lumot bermaydi. Bundan tashqari, ob'ektiv haqiqat bo'lgani uchun u zarrachalarni, mutlaq haqiqat donlarini ham o'z ichiga oladi va unga boradigan qadamdir. Va shu bilan birga, haqiqat konkretdir, chunki u faqat ma'lum vaqt va makon sharoitlari uchun o'z ma'nosini saqlab qoladi va ularning o'zgarishi bilan u o'zining teskarisiga aylanishi mumkin. Yomg'ir yaxshimi? Bitta javob bo'lishi mumkin emas, bu shartlarga bog'liq. Haqiqat o'ziga xosdir. Suvning 100C da qaynashi haqiqati faqat qat'iy belgilangan sharoitlarda amal qiladi. Haqiqatning konkretligi haqidagi pozitsiya, bir tomondan, hayotda sodir bo'layotgan o'zgarishlarni e'tiborsiz qoldiradigan dogmatizmga qarshi, ikkinchi tomondan, agnostitsizmga olib keladigan ob'ektiv haqiqatni inkor etuvchi relativizmga qarshi qaratilgan. Ammo haqiqatga yo'l hech qachon atirgullar bilan o'ralgan emas, bilim doimo ziddiyatlar va haqiqat va xato o'rtasidagi qarama-qarshiliklar orqali rivojlanadi. Aldanish. - bu haqiqatga to'g'ri kelmaydigan, lekin haqiqat sifatida qabul qilingan ongning mazmuni - atomning bo'linmasligi pozitsiyasi, alkimyogarlarning falsafa toshini ochishga bo'lgan umidlari, uning yordamida hamma narsa osongina o'zgarishi mumkin. oltinga. Aldanish – dunyoni aks ettirishda biryoqlamalik, ma’lum bir vaqtda bilimning cheklanganligi, shuningdek, hal qilinayotgan muammolarning murakkabligi natijasidir.
ABSOLUT VA NISBIY HAQIQAT - dialektik materializmning bilimlarning rivojlanish jarayonini tavsiflovchi va oʻrtasidagi munosabatni ochib beruvchi kategoriyalari: 1) fan taraqqiyotining keyingi jarayonida maʼlum boʻlgan va maʼlum boʻladigan narsa; 2) ilm-fanning keyingi taraqqiyoti jarayonida bilimlarimiz tarkibida nimalar o'zgarishi, takomillashtirilishi, inkor etilishi va inkor etib bo'lmaydigan bo'lib qolishi mumkinligi. Mutlaq va nisbiy haqiqat haqidagi ta’limot “...obyektiv haqiqatni ifodalovchi insoniy g‘oyalar uni birdaniga, to‘liq, so‘zsiz, mutlaqo yoki faqat taxminan, nisbatan ifodalay oladimi?” degan savolga javob beradi. (Lenin V. I. T. 18. S. 123). Haqida mutlaq haqiqat voqelik haqidagi to'liq, to'liq bilim (1) va kelajakda rad etib bo'lmaydigan bilim elementi (2) deb tushuniladi. Taraqqiyotning har bir bosqichidagi bilimimiz fan, texnika va ishlab chiqarishning erishilgan darajasi bilan shartlanadi. Bilim va amaliyotning yanada rivojlanishi bilan insonning tabiat haqidagi tasavvurlari chuqurlashadi, takomillashtiriladi. Shuning uchun ilmiy haqiqatlar nisbiydir, chunki ular o'rganilayotgan fanlar sohasi haqida to'liq, to'liq bilim bermaydi va bilimlarni rivojlantirish jarayonida o'zgarib turadigan, takomillashtiriladigan, chuqurlashtiriladigan, yangilari bilan almashtiriladigan elementlarni o'z ichiga oladi. birlar. Biroq, har bir nisbiy haqiqat mutlaq haqiqatni bilishda oldinga qadam degan ma’noni bildiradi, agar u ilmiy bo‘lsa, mutlaq haqiqatning elementlarini, donlarini o‘z ichiga oladi. Mutlaq va nisbiy haqiqat o'rtasida engib bo'lmaydigan chegara yo'q. Nisbiy haqiqatlar yig'indisidan mutlaq haqiqat qo'shiladi. Fan va ijtimoiy amaliyot tarixi bilimlar rivojlanishining ana shunday dialektik xarakterini tasdiqlaydi. Rivojlanish jarayonida fan ob'ektlarning xususiyatlarini va ular o'rtasidagi munosabatlarni tobora to'liqroq ochib beradi, mutlaq haqiqat haqidagi bilimga yaqinlashadi, bu nazariyani amaliyotda muvaffaqiyatli qo'llash bilan tasdiqlanadi. jamoat hayoti, ishlab chiqarishda va boshqalar). Boshqa tomondan, ilgari yaratilgan nazariyalar doimo takomillashtiriladi va rivojlanadi; ba'zi farazlar rad etiladi (masalan, efir mavjudligi haqidagi gipoteza), boshqalari tasdiqlanadi va isbotlangan haqiqatga aylanadi (masalan, atomlarning mavjudligi haqidagi gipoteza); baʼzi tushunchalar fandan chiqarib tashlanadi (masalan, “kaloriya” va “flogiston”), boshqalari esa tozalanadi, umumlashtiriladi (qarang. Klassik mexanika va nisbiylik nazariyasidagi bir vaqtdalik, inersiya tushunchalari). Mutlaq va nisbiy haqiqat haqidagi ta’limot har bir haqiqatni abadiy, o‘zgarmas (“mutlaq”) deb e’lon qiladigan metafizik tushunchalarning biryoqlamaligini, har qanday haqiqat faqat nisbiy (nisbiy) ekanligini ta’kidlaydigan relativizm tushunchalarini yengib chiqadi. ilm-fan rivoji faqat ketma-ket noto'g'ri tushunchalarning o'zgarishidan dalolat beradi, shuning uchun mutlaq haqiqat mavjud emas va bo'lishi ham mumkin emas. Haqiqatda esa, Leninning fikricha, “har qanday mafkura tarixiydir, lekin aniq narsa shundaki, har qanday ilmiy mafkura (masalan, diniydan farqli o‘laroq) obyektiv haqiqatga, mutlaq tabiatga mos keladi”