Buxoro tarixi

Darvishxon ibn Baroqxon ibn Sevinchikxonnnig zikri 
Xalqning arzdodiga etuvchi odil va darveshxislat bir podshoh edi. 
Hamisha davlat ishlari va tijorat muomalasining sarvari koinot, xulosayi 
mavjudot shariati asosida bo‘lishini talab etar va o‘zi ham bunga amal 
qilardi. Shariatga xilof hech bir ishga qo‘l urmasdi. Diyonatda kuchli va 
unta rioyatda etuk edi. Otasi Baroqxon Samarqandda vafot etgach, o‘sha 
shaharda turgan akasi Bobo sulton davlatni qo‘lga olib, mustaqil hukumat 
yurgizishga kirishdi. Bundan xabar topgan sohibqiron Abulg‘oziy 
Abdulloh sulton ibn Iskandar sulton samarqandlik sulton va amirlarni 
yoniga olib, Samarqandni olish uchun mulk olish egariga mindi. Bobo 
sulton bu yurish xabarini eshitib, shahar qal’asini mustahkamladi, 
darvozalarni ham berkitdi hamda voqeani qalamga olib, maktubni 
Toshkent sari ukasi Darvishxonga yordam so‘rab yubordi. SHunga ko‘ra, 
Darvishxon Toshkent, Turkiston va Axsi, Andijonning ko‘p sonli lashkari 
bilan ilg‘or solib yo‘lga tushdi. Sohibqiron (Abdullaxon) bundan xabar 
topib, Samarqand qamalini tashlagancha tezlikda parishon hol muxolif 
qarshisidan chiqdi va Ilon o‘tti darasida taraflar to‘qnashuvi ro‘y berdi. 
Darvishxon shu urushda ko‘p lashkar va shijoatli aka-ukalari bilan 
barqarorlik oyog‘ini qattiq tirab, dovyuraklik bilaklarini sarmadi. Biroq, 
shularga qaramay, ozgina fursat ichida engilib, qochish vodiysi sari 
yuzlandi. O‘sha paytda Bobo sulton askarlari va lashkari bayrog‘i 
Samarqand tomondan ko‘rinish berdi. Ikki qo‘shin bir-biri qarshisiga 
kelgach, har ikki taraf jangchilari g‘arb maydoniga kirdilar. Iskandarnishon 
sohibqiron maliki mannon inoyati yordamida qisqa bir hamladayoq bu 
qo‘shin ustidan ham g‘alaba qozondi. Ya’ni, sohibqiron bir kunda ikkita 
katta g‘alabani qo‘lga kiritdi. 
Baroqxon avlodlari Samarqand saltanatidan umidlarini uzgach, 
Toshkent viloyatida to‘planib, Baroqxon farzandlari ichida yosh jihatdan 
ulug‘ Darvishxonni sultonu no‘yonlar hammasi yakdillik bilan qo‘llab, 
boshiga saltanat tojini qo‘ydilar va Toshkent mamlakatida uni podshohlik 
o‘rindig‘iga o‘tqazdilar Turkiston viloyati va unga qarashli erlarni ukasi 
Bobo sultonga berdi. Andijonni yana bir ukasi Amin sultonga topshirdi 
Xorazmshoh ismli ukasini Sayram viloyatiga hokim qilib yubordi. 
Baroqxonning uchinchi o‘g‘li Do‘st Muxammad sultonni Axsikatga voliy 
qilib tayinladi. Shuningdek, har bir diyor va shaharga bironta qobiliyatli 
inisi yoki taniqli amirini hokim qildi. 

---

294 
Ul diyorning taniqli qo‘shchilaridan va e’tiborli amirlaridan sanalgan 
amir kabir Ali Sayidiyni o‘ziga otoliq qilib qo‘ydi. Bu yaxshi xulqli amir 
ul diyor ishlari boshqaruvchisi bo‘lib tayinlangach, fuqaro va xalq 
ahvolidan xabar olish borasida adolat o‘rindig‘iga o‘tirdi va adolat, insof 
eshiklarini ochib, zulm va jabr ahlining kirar teshiklarini butunlay berkitdi. 
Toshkent mamlakati ul saodat buluti adolati sharofatidan ma’mur va obod 
bo‘ldi. Chunki, ul amir adolat va arzu dod so‘rash qoidasini to‘la ado etdi 
va yomon ishlar uyini butunlay buzib tashladi. Hech so‘zsiz, amir Ali 
Sayidiy bu xayrli va savobli ishlari bilan o‘z chiroyli zikrini qiyomat soati 
etguncha davom etuvchi turmushning kecha-yu kunduz varaqlari 
sahifasida abadiy qoldirdi. Ancha vaqt o‘tgach, tavfiq yo‘lboshchisi ul aqlli 
va tadbirkor amirga Ka’bayi tahqiq sari yo‘l ko‘rsatib, baytulloh ziyorati 
va rasuli alayhissalom Madinayi mukarramasi tavofiga undadi. U ham 
«kishilar zimmasida Olloh uchun mana shu uy (Ka’ba)ni haj-ziyorat qilish 
burchi bordir», da’vatini «labbayka» qulog‘i bilan eshitib, ul muqaddas er 
va mutabarrik oliy vodiy tomon yo‘l oldi. 
Shundan so‘ng hech qancha vaqt o‘tmay ul oliy tabor tabaqa saltanati 
poydevori nobudlik tomon yuz burib, hashamatli imorati er tuban qulay 
boshladi. Toshkent, Turkiston, Axsi, Andijon mamlakatlari ular qo‘lidan 
chiqib, iskandarnishon sohibqiron Abulg‘oziy Abdullohxon tasarrufi 
doirasiga kirdi. Alqissa, iskandarnishon sohibqiron qalbida Darvishxonga 
nisbatan inoyat, iltifot hamda do‘stlik va birdamlik tuyg‘ulari mavjud 
bo‘lsa-da, biroq ukasi Bobo sultonning doimo qarshilik yo‘lidan yurgani 
amalda bu yaqinlikni hadeb chippakka chiqaraverdi. Gapning qisqasi, 
Toshkent shahri yurt oluvchi sohibqiron tomonidan egallangach, odam 
yuborib, ukasi Bobo sulton topshirig‘i bilan Turkistonda mahbuslikda 
ushlab turilgan Darvishxonni ozod qildirdi va Toshkentga oldirib kelib, shu 
yurt taxtiga o‘tqazdi. Iskandar sifat sohibqiron ul mamlakatni Darvish-
xonga topshirib qaytgach, Bobo sulton ko‘p qo‘shin to‘plab, Dashti 
Qipchoq tomondan Toshkentga keldi va ozgina hamla bilan shaharni 
egalladi. Akasi Darvishxonni ushlatib, shu zahoti o‘ldirishga qaror qildi va 
ul darvesh asosli podshoh shahodat sharbatini tatidi. Bobo sulton shu tariqa 
saltanat taxtiga o‘zi chiqib oldi. 
Darvishxondan ikkita o‘g‘il farzand qoldi: Shoh Muhamma sulton, 
Muzaffar sulton. 
(Муhаммадёр ибн Араб Qатаg‘ан. Мусаххир ал-билод 
(Мамлакатларнинг эгалланиши) /Форс тилидан таржима, изоhлар ва 
кўрсаткичлар муаллифлари: Исмоил Бекжонов, Дилором Сангирова. -
Т.: Янги аср авлоди, 2009.- Б.168-170).

---

295