Biogeografiya kk

 
2 Biotikalıq faktorlar g’a tiri organizmlerdin’ bir-birine bolg’an ha’r qıylı ta’sirin 
tu’sinemiz (simbiotikalıq, konkurentlik, jırtqısh ha’m parazitlik). Burın biotikalıq faktorlarg’a 
adamlardın’ ta’sirin de kirgizetug’ın edi. Ha’zir adamnın’ ta’siri ku’sheyip onı o’z aldına
 
3. Antropogenlik ta’sir. dep u’yrenemiz. Ha’r bir faktordın’ organizmge qolaylı ta’sir 
etiwinin’ belgili shegi bar. O’zgermeli faktor ta’sirinin’ juwmag’ı onın’ payda bolıw ku’shine 
baylanıslı. Faktordın’ kem ha’m artıqmash ta’siri jeke maqluqlardın’ tirishilik etiwine qarama-
qarsı ta’sir etedi. Ta’sir etiwdin’ qolaylı ku’shi ekologiyalıq faktordın’ optimum (qolaylı) zonası 
dep ataladı yamasa a’piwayılastırg’an sol delinedi. Optimumnan burılıs ku’shlirek bolsa joq 
etiwshi ta’sirge o’tedi (pessimum zonasına). En’ joqarg’ı ha’m to’mengi faktor-kritikalıq belgi. 
Shıdamlılıq shegi menen kritikalıq noqat arası tiri organizmlerdin’ ortalıqtın’ konkret faktorına 
bolg’an qatnasın ekologiyalıq valentligi (nızamlılıg’ı) dep ataladı. 
Ekologiyalıq faktorlardın’ ken’ amplitudasında jasay alıwshı organizmlerdi evribiontlar, 
al faktorlardın’ qısqa amplitudasında jasawshı organizmlerdi stenobiontar dep ataladı. .
Evritermli tu’rler-temperaturanın’ bir qansha terbelisine shıdasa, evribatlı tu’rler 
basımnın’ ken’ diapazonına, al evrigallıq tu’rler- ortalıqtın’ ha’r qıylı duzlanıw da’rejesine 
shıdaydı. Kerisinshe stenotermli, stenobatlı ha’m stenogallıq tu’rler-bul da’rejege shıday almaydı 
yamasa tar ekologiyalıq valentlikke iye. Ekologiyalıq faktorlar ha’r bir organizmlerdin’ ha’r qıylı 
funktsiyasına bir tegis ta’sir etpeydi. Bul bir tu’r ushın qolaylı, basqa tu’rler ushın qolaysız 
boladı. Mısalı, 40-45S hawa temperaturası suwıq qanlı haywanlar organizminde zat almasıw 
protsessin tezletedi, al qozg’alıw aktivligin toqtadı. Ko’p balıqlar ushın suw temperaturası jınısıy 
pisip jetilisiwine qolaylı bolsa, al uwıldırıq shashıw ushın basqasha temperaturadag’ı suwg’a 
ko’ship ketedi. Evritermli tu’rler stenogallıq,stenobatlıq bolıwı mu’mkin ha’m kerisinshe. Ha’r 
qıylı faktorlarg’a qatnası boyınsha ekologiyalıq valentlikler jıynag’ı tu’rlerdin’ ekologiyalıq 
spektrin quradı. 
Ha’r bir tu’r ekologiyalıq mu’mkinshiligi boyınsha o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. 
Tu’rlerdin’ ekologiyalıq jekkelik qag’ıydasın orıs botanigi L.G.Ramenskiy (1924) formulastırdı. 
Ekologiyada faktorlardın’ o’z-ara ta’siri degen nızamlılıq bar. Mısalı, samal ku’shli bolsa, 
suwıq tez uradı, al samalsız bolsa kemlew uradı. Solay etip, bir faktor ekinshisi menen aralasıp 
ju’redi. 
Maqluqlardın’ qolaylı jag’dayınan bir qansha qashıqlasqan ortalıq faktorları a’sirese sol 
tu’r ushın tirishilik etiw mu’mkinshiligin qıyınlastıradı. Ortalıqtın’ sheklewshi faktorları 
tu’rlerdin’ (tirishilik etiw) geografiyalıq arealın anıqlaydı.