Biogeografiya kk

KL
Đ
MATLIQ FAKTORLAR. 
Jaqtılıq-klimatlıq faktorlar ishinde organizmlerdin’ tirishilik etiw mu’mkinshiligin 
anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardın’ biri esaplanadı. O’simlikler tek usı jaqtılıqta fotosintezdi islep 
shıg’aradı. Quyash nurları jer betinde o’tetug’ın barlıq protsessler ushın energiyanın’ tiykarg’ı 
deregi bolıp esaplanadı. O’simlikler jaqtılıqtın’ belgili bir mug’darına iykemlesedi. Olar 
jaqtılıqqa qatnasına qaray u’sh gruppag’a bo’linedi. 
1. Jaqtılıqtı su’yiwshi o’simlikler-geliofitler. Bular jasap turg’an jerine ku’n nurının’ tu’sip 
turıwın qa’leydi yamasa ashıq jer o’simlikleri. 
2. Sayanı su’yiwshi o’simlikler-stsiofitler, bular tog’aylarda to’mengi qatlamda, teren’, 
suw astında jasawshı o’simlikler, bular ku’nnin’ ku’shli jaqtısına shıdam bere almaydı.

---

21 
3. Sayag’a shıdamlı ha’m de ku’n nurına da azlı-kemli beyimlesken bolıp-bulardı 
fakultativ geliofitler dep ataydı. 
Haywanatlarg’a ku’n jaqtılıg’ı o’simliklerdey ju’da’ kerekli faktor bolıp esaplanbaydı. 
Degen menen haywanlar tirishiliginde ku’nnin’ ha’r qıylı nurı, a’sirese jolaq nurlar a’hmiyetli 
orın iyeleydi. Haywanatlar qaran’g’ılıqtı, al ayırımları jaqtılıqtı su’yiwshi bolıp bo’linedi. bir 
haywanlar sutkanın’ belgili bir bo’limin de aktiv tirishilik etip, basqa waqıtları u’n’girlerde 
jasırınıp jatadı (mıs:jarg’anatlar) 
 
Temperatura-jer sharındag’ı organizmlerdin’ tirishilik etiwin rawajlanıwın ha’m 
tarqalıwın anıqlawshı en’ a’hmiyetli faktorlardın’ biri esaplanadı. Bir qatar haywanlar denenin’ 
turaqlı ishki temperaturasına iye boladı, bular gomoyotermli haywanlar dep ataladı. Ayrım 
haywanlardın’ dene temperaturası turaqsız bolıp, ayırım waqıtları termoregulyatsiya uqıbın 
joytadı, bular poykilotermli ler dep atalıp yag’nıy suwıqqanlılar (o’simlikler, omırtqasız 
haywanlar, jer bawırlawshılar h.b) Ayırım haywanlar geterotermli  haywan bolıp jıldın’ qolaysız 
ma’wsimlerinde uyqıg’a ketedi yamasa u’n’girlerge jasırınadı (balpaq tıshqanlar, kirpitiken, 
jarg’anat h.t.b). 
Jerdegi barlıq organizmler temperaturag’a qatnası boyınsha evritermli ha’m stenotermli 
bolıp bo’linedi. Ayırım stenotermli organizmler tek joqarı temperaturada jasaydı. Bular ıssılıqtı 
su’yiwshiler bolıp tabıladı. Mısalı, ko’k-jasıl vodorosller ha’m bakteriyalar 70-80 S ta jasaydı. 
Basqa stenotermli haywanlar suwıqtı qa’leydi (aq ayıw, pingvin h.b.)
Qurıqlıqta temperatura rejimi eki bag’darda o’zgerip baradı: hawanın’ ortasha jıllıq 
temperaturası tropikadan polyar ken’islikke shekem to’menlep baradı. Sutkalıq ha’m jıllıq 
temperaturanın’ amplitudası shetten kontinenttin’ teren’ine qaray ko’terilip baradı. Jer sharının’ 
qa’legen tochkası jıldın’ ha’r qıylı waqtında belgili bir ortasha sutkalıq ma’wsimlik ha’m jıllıq 
temperaturanvn’ amplitudasına iye boladı. Temperaturalıq rejiminin’ bul qa’siyetleri anaw yaki 
mınaw orında organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligin shekleydi. K.Bergman qag’ıydası 
boyınsha suwıq jerlerde iri haywanlar al ıssı jerlerde kishkene haywanlar jasaydı. D.Allen (1877) 
qag’ıydasında haywanlardın’ dene razmeri (qulaq, quyrıq h.b) arqadan qublag’a qaray u’lkeyip 
baratug’ını aytılg’an. Ayırım haywanlar toparlasıp ıssılıqtı retlestiredi. Tıg’ılısıp ju’riwi 
na’tiyjesinde ortasha 37 S ıssılıq payda boladı (mıs, pingvinler)