Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

xrom 
–
metall)
, 
sinonimlar (
chaqqon 
– 
epchil)
, gender antonimlar (
moda 
– 
nar)
, 
kichraytiruvchi-erkalovchi 
(
singil 
– 
singilcha)
, 
kuchaytiruvchi 
/kattalashtiruvchi (
qo„l 
– 
katta qo„l)
semalarni ifoda etadi. 
3. Semantik-grammatik bog‗lanishlar – harakat: 
yozuvchi 
– 
yozmoq
, 
xususiyat: 
jasur 
– 
jasurlik
, instrument: 
gitarachi 
– 
gitara
, manzil: 
kon 
– 
konchi
, 
xitoylik ayol-xitoy
bog‗lanishlari. Bu bog‗lanishlarning o‗ziga 
xosligi shundaki, ular, asosan, bir o‗zakli so‗zlardan iborat va bu 
xususiyati ularni 
quruqlik 
– 
quruq
tipidagi grammatik bog‗lanishlar bilan 
yaqinlashtiradi, 
it 
– 
itlik
qilmoq
, 
ilon 
– 
ilonlik
qilmoq
kabi juftliklardan 
ajratib turuvchi birliklar orasidagi ma‘lum munosabatlarni ifodalaydi. 
Semantik-sintaktik bog‗lanishlar asosida kelib chiqishiga va 
faoliyatiga ko‗ra ikki taraflama bog‗lanishlar uchun mo‗ljallangan so‗zlar 
guruhlarga yoki ma‘noviy hamda sintaktik juftliklarga birlashtiriladi. 
So‗zlarning sintaktik bog‗lanishlari, asosan, gapda predikativ vazifani 
bajaruvchi fe‘llar, sifatlar va otlar doirasida bog‗lanadi, masalan: 
- harakat va uning yordamida harakat sodir etuvchi organ (instrument) 
o‗rtasidagi bog‗lanish: 
ushlamoq 
–
qo„l, ko„rmoq 
– 
ko„z, suzmoq 
– 
qayiq
va b. 
- bir subyektni talab etuvchi harakat fe‘li va subyekt o‗rtasidagi 
bog‗lanish: 
hurmoq – kuchuk; kishnamoq – ot
va b. 
- fe‘llar va talab etiluvchi ma‘lum grammatik to‗ldiruvchilar 
o‗rtasidagi bog‗lanishlar: 
chopmoq – daraxt, yemoq – ovqat
va b. Bu 
tarzdagi bog‗lanishlar assotsiativ tezaurusga zamin yaratadi. Leksik 
birliklarni ular orasidagi ma‘noviy va sintaktik bog‗lanishlar asosida va 
guruhlarni ularning so‗z markazi shakllariga qarab joylashtirishni 
ta‘minlaydigan lug‗at-tezaurusdir. 
4. Tillararo bog‗lanishlar: 
dog 
– 
sobaka 
– 
chien.
Bu turdagi 
bog‗lanishlar mashina tarjimasi qurilishining asosi hisoblanadi. 
Alohida ilovalar uchun esa boshqa turdagi bog‗lanishlar zarur bo‗lishi 
mumkin, masalan, izohli lug‗atlar uchun izohlash bog‗lanishlari, tarjimalar 
uchun transkripsiya bog‗lanishlari talab qilinadi. Grammatik qo‗zg‗atuvchi 
bog‗lanishlar turlarini cheklamaydi, zaruriyat tug‗ilganda lug‗atning 
dastlabki matnlariga yangi turdagi bog‗lanishlar haqidagi e‘lonlarni 
qo‗shib BORISh mumkin. Bog‗lanishlarning ayrim turlari to‗liq sharhi 
alohida sahifalarga kiritib boriladi. Tezaurus aslida til (milliy til, aniq fan 
yoki avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi uchun rasmiylashtirilgan til) 

---

108 
semantikasini belgilaydi. Avvaliga tezaurus tarkibidagi semantik 
munosabatlar tematik bo‗limlarga joylashtirilgan so‗z guruhlari bilan 
belgilanadigan bir tilli lug‗at sifatida tadqiq qilindi ( masalan, P.M.Rodjet 
lug‗ati). Ingliz, fransuz, ispan tillarining an‘anaviy umumtilli tezauruslari 
tillarning alohida semantik tizimlariga asoslangan. Tezaurus har bir 
so‗zning asosiy parametrlari hosilalarini belgilovchi bir tilli lug‗atlarga 
juda yaqin turadi. S.I.Ojegovning rus tili lug‗ati bunga misol bo‗la oladi. 
Tezaurusda so‗zlar o‗rtasidagi semantik-ma‘no jihatdan bog‗lanishlar 
antonimlar, sinonimlar, giponimlar, giperonimlar, guruhlar orqali 
ifodalanadi:
Sinonimlar
– yozilishi har xil, ma‘nosi bir-biriga yaqin so‗zlar (so‗z 
birikmalari): masalan: 
chiroyli = go„zal
.
Antonimlar
– qarama- qarshi ma‘noli so‗zlar: 
yaxshi
- 
yomon
.
Giponim
– boshqa umumiy tushunchaning xususiy hodisasi bo‗lgan 
atama.
Zobit = giponim (
harbiy
); 
inson 
= giperonim (
harbiy
) 
Giperonim
– boshqa qator shaxsiy tushunchalar uchun umumiy 
bo‗lgan atama. Giponim (
ovqatni shirin pishiradi
) = giponim (
uyini toza 
tutadi
), giponim (
tikishni biladi
) = bu xususiyatlar umumlashtirganda 
yaxshi uy bekasi
giperonimi ostida birlashadi
.
Davlat standartlariga javob beradigan, ko‗pgina davlatlarda 
qo‗llanadigan ―Bir tildagi axborot-qidiruv tezaurusi‖da bog‗lanishlarning 
quyidagi ko‗rinishlari belgilangan: 
– jins-tur: 
turar joy inshootlari
– 
uy, chodir,
o‗tov
; 
bu misollarda, zot 
sifatida 
turar joy inshootlari
olinsa, uning turlari sifatida – 
uy, chodir,
o‗tov va b. olinadi;
– qism-butun: tana
so„zi 
butun sifatida olinsa,
qo„l, oyoq, yuz
uning
 
qismlarini ifodalaydi; 
– sabab-oqibat: 
ko„p siqildi
– 
xafaqonga chalindi
gapida
ko„p siqildi
sabab bo‗lsa, 
xafaqonga chalindi
uning oqibati sifatida yuzaga chiqadi; 
– xom-ashyo – mahsulot: 
kumush soat
, ya‘ni
 kumushdan tayyorlangan 
soat
; 
– ma‘muriy Iyerarxiya: 
hokim 
–
 o„rinbosar 
–
 xodim
; 
– jarayon – subyekt: 
tahsil olmoq
–
 talaba
; 
– jarayon – obyekt: 
tahsil olmoq
– 
kurs, bosqich
; 
– xususiyat – xususiyat tashuvchisi: 
yorituvchi 
–
 oy
; 
– antonimiya; 
– sinonimiya. 

---

109 
Uyushgan munosabatlar boshqa, iyerarxik munosabatlarga yoki 
sinonimik (ya‘ni, so‗zlar orasidagi bog‗lanishlarning har qanday 
ko‗rinishlari, hattoki, g‗oyat spetsifik, faqatgina ma‘lum bir fan sohasida 
mavjud bo‗ladigan) munosabatlarga kirmaydigan tizim umumlashmasidir. 
Tezurusdagi lug‗at maqolasi (norasmiy darajada) quyidagi ko‗rinishda 
bo‗ladi: