Viruslar va ularning tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi

Viruslar va Bakteriyalarning tuzilishi, tarqalishi va ko’k–yashil suv o’tlar
Reja:

1. 
   Viruslar va ularning tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi.
   
2. 
   Bakteriyalarning tuzilishi, shakllari, tarqalishi, ko’payishi.
   
3. 
   Ko’k–yashil suv o’tlarining tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi, ahamiyati
   

Viruslar tirik mavjudotlarning eng sodda tuzilgan shakliy elementlari hisoblanadi. Virus mayda ultromikroskopik tana bo’lib, uning diametri 450-500 n m dan oshmaydi. Masalan, qora mollarda YASHUR kassaligini qo’zg‘atadigan virusning diametri 20 n m keladi.

Viruslarda hujayra strukturasi shakllanmagan va ularda membrana hamda energiyani regeneratsiya qiladigan apparat yo’q. Shunga qaramay virus o’zining xususiy geniga ega. Virus 1892 yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy tomonidan tomaki mozayka kassaligini o’rganish jarayonida ochilgan. D. I. Ivanovskiy virus bilan kasallangan o’simlik shirasini filtrdan o’tkazilganda ham sog‘ o’simlikni kasallantirishi mumkinligini aniqlangan.
1956 yilda Amerikalik olim U. Stenli yetilgan virus ikki komponent: Oqsil va nuklein kislotalarining faqat bir turi DNK dan yoki RNKdan iboratligini, viruslarning tabiati esa oqsil komponenti bilan emas, balki nuklein kislotasi bilan aniqlanishini isbotlagan.

Keyingi vaqtlarda ko’pchilik viruslar kristall shaklida olingan. Bu kristallar sog‘ o’simlik tanasiga yuborilganda virus kasalligini quzg‘atadi va tez kunda sog‘ o’simlik tanasida kassalikni aniqlash mumkin. Viruslarning qiziq xususiyatidan yana biri shundaki, sun’iy ravishda hosil kilingan muxitda ular ko’paymaydi. Viruslar tiriklik xususiyatini faqat tirik organizmda, hujayra ichida namoyon qiladi. Ular o’z hayot jarayoni uchun xo’jayin o’simlik hujayrasidagi ferment apparatidan foydalanadi.

Aniqlanishicha viruslar o’z genini- (genomini) xo’jayin geni - (genomi) bilan kushish kobilyatiga ega. Bu esa viruslarni xo’jayin hujayrasida maxfiy yashashi uchun sharoit tugdiradi.
Viruslar bakteriyalar va hujayraning ayrim komponentlari simbioz munosabatda bulishi mumkin. Viruslarning yadro bilan simbiozi maxsus mutatsiyalarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Ko’pchilik bakteriyalar bir xo’jayinga, ya’ni o’simlik yoki hayvonning bir turiga moslashadi. Lekin viruslarning ayrim turlari bir nechta xo’jayinda parazitlik qilishi mumkin. Elektron mikroskopik tekshirishlar va rentgeno struktura analizlari natijasida viruslarning tuzilishi va strukturasi tug‘risida ma’lumotlarga ega bo’linadi.
Viruslar shakliga ko’ra 3 gruppaga bo’linadi.

1. 
   Silindrik tayoqcha shaklidagi viruslar (tamaki mozaikasi virusi)
   
2. 
   Egilgan ip shaklidagi viruslar (tamakining chirish mozaikasi virusi)
   
3. 
   Yumaloq yoki poliedrik viruslar ( polendor kasalligi virusi)
   

Viruslarning kelib chiqishi tarixi tug‘risida ham har xil fikrlar bo’lib, bulardan biri viruslar qadimda hujayrasiz tirik mavjudotlardan paydo bo’lgan deb qaralsa, ikkinchisi ular hujayra nukleoproteidlardan hosil bo’lgan deb qaraydi.
Viruslarning o’simliklar dunyosi sistemasiga qo’shishini mashxur filogenetik olimlardan F. Berkli, B. Kozo- Polyanskiy, K. Suxov va boshqa taklif etishgan.
Viruslar vazni, kimyoviy va biologik xususiyatlarining umumiyligi bilan harakterlanadi. Mazkur xususiyatlariga asoslangan holda viruslar 19 gruppaga bo’linadi.
Viruslarga faglar - parazit mikroorganizmlar ham mansub. Tabiatda faglar keng tarqalgan bo’lib, ularni suvda, tuproqda, xavoda va boshqa muxit sharoitlarida uchratish mumkin. Ularning diametrik 0, 05 dan 0, 10 NM gacha boradi.
Fag bir yoki ikkita DNK yoki RNK ga ega. Faglarning ayrimlari yukumli kasalliklarni oldini olish uchun ishlatiladi.
Mazkur bo’lim bakteriyalar va ko’k - yashil suv o’tlarni o’z ichiga oladi. Ularning juda mayda bo’lib yadro va yadrochasi borligi xozircha ko’zatilmagan.
Fototrof turlarida plastida (xromotofor)lari yo’q Endoplazmatik tur, diktiosoma va tipik mitoxondriylar ham bo’lmaydi. Bo’linishi esa amitoz yuli bilan sodir bo’ladi.
Oziqlanishga ko’ra avtotrof saprofit yoki parazitdir.
Ko’pchilik vakillari atmosfera azotini fiksatsiya qiladi.

Mazkur bo’lim ancha tabiiy. Bakteriyalar va ko’k- yashil suv o’tlarini bir gruppaga birlashtirishni birinchi bo’lib 1853 yilda olim F. Kon taklif qilgan. Shundan keyin bu sistematik gruppa klassik adabiyotdan mustaxkam urin olgan. Keyinroq Vettshteyn - 1901 yilda- Engler-1912 yilda, Nemets-1929 yilda bu gruppani chukurroq urganganlar.

Olib borilgan ko’zatishlar bakteriyalar va ko’k- yashil suv o’tlarning strukturasi va bioximyoviy jihatdan uxshashligi tasdikladilar.
Asosiy uxshashlik belgilari:
Yadro vazifasini bajarishni o’taydigan nukleotidlarda membrana yo’q. 2. Avtotrof formalarida fotosintez membrana bo’lmaydi. 3. Sitoplazma O’zining fizik xossalariga ko’ra Gel hisoblanadi. Shuning uchun ham termik ta’sir (yukori temperatura) ga ega va kuchli suvsizlanishga moslashgan. 4. Tipik jinsiy ko’payishi bu gruppaga o’simliklarda yo’q. Jinssiz ko’payish esa maydalanish, parchalanish, bo’linish yuli bilan boradi. Shu sababli bularning nomi ba’zi adabiyotlarda uvoqlantiruvchilar (Drobinyakalar) deb yuritiladi. 5. Hujayra pustining asosini oqsil tashkil etadi.
Shu bilan birga bakteriyalar va ko’k -yashil suv o’tlarning uxshash bulmagan tomonlari ham bor:
1. Ko’pchilik ko’k - yashil suv o’tlarning hujayra pustida plazmadesmalar bor, bakteriyalarda esa plazmodesmalar bo’lmaydi.
2.Avtotrof bakteriyalarda maxsus xlorofil - bakteriofill va pigment bakterioviridin bo’lib, fotosintez anaerob holatda, ya’ni kislorod ajralmagan holda kechadi. Ko’k -yashil suv o’tlarda esa, xlorofill pigment - fikatsion va fikoeritrin bor, fotosintez aerob holda, ya’ni kislorod ajralish yuli bilan boradi.
Bu bo’limga mansub organizmlarning paydo bulish tarixi tug‘risida ham har -xil fikrlar bor. Mutaxasis olimlardan A. Vologdinning 1963 yilda, Dj. Bernalning 1969 yilda olib borgan ilmiy tadkikotlariga ko’ra bakteriyalarga yakin tanalar 3,5 mld yil ilgari arxey yoki yukori arxey davrida paydo bo’lgan deb taxmin qilinadi.