Viii мавзу: Сайлов ҳуқуқи ва тизими режа

5. Сайлов цензлари.
Сайловларда турли цензлар ўрнатилиши (ценз чеклаш маъносини беради) мумкин. Ҳозирги кунда бутун дунёда сайлов ҳуқуқида мавжуд бўлган ценз – бу ёш цензидир. Ёш цензи фуқарони вояга етган бўлиши, унинг натижасида эса ўз ҳаракатига жавоб бера олишни назарда тутади.
Актив ва пассив сайловда ёш цензи ҳар ҳил ўрнатилган, масалан, Ўзбекистонда актив сайлов ҳуқуқига (сайлаш ҳуқуқига) 18 ёшдан эга бўлинади. Ҳамма органларга сайлаш ҳуқуқи 18 ёшдан вужудга келади. Пассив (сайланиш ҳуқуқи эса) турли органларга турлича ўрнатилган. Халқ депутатлари маҳаллий Кенгашда депутатлар учун 21 ёш, Қонунчилик палатаси депутатлари, Сенат аъзолари учун 25 ёш. Ўзбекистон Президенти бўлиб сайланиш учун 35 ёш белгиланган. Шу ёшга етмаганлар тегишли органларга сайлана олмайди.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида бошқа, миллий, жинсий, ирқий, мулкий, ирқий чеклашлар назарда тутилмаган.
Шу билан бирга айтиш мумкинки, турли органларга пассив сайлов ҳуқуқида, сайланишда, сайланувчилар (номзодлар) олдига маълум талаблар қўйилади. Бу талаблар қонуний асосда, чунки улар тегишли қонунларда белгилаб қўйилган.
Бундай шартлар, талаблар Президентликка сайланувчилар ва вакиллик органига сайланувчилар учун алоҳида-алоҳида бўлади.
Конституциянинг 99-моддасига биноан, Прзидент бўлиб сайланиш учун фуқаро ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаслиги, давлат тилини яхши билиши, сайловгача Ўзбекистонда камида 10 йил муқим (доимий) яшаган бўлиши керак. Шу шартлар мавжуд бўлса фуқаро номзоди тегишли тартибда Президентликка номзод сифатида қўйилади ва сайловда иштирок этади.
Одатда, ҳар қандай сайлов жараёни қуйидаги асосий босқичлардан ташкил топади: биринчи, сайлов кампаниясини бошланганлигини эълон қилиш ёки сайловларни тайинлаш, иккинчи, сайлов округлари ва сайлов участкаларини тузиш; учинчи, сайлов комиссияларини тузиш; тўртинчиси, номзодлар кўрсатиш ва уларни рўйхатга олиш; бешинчи, сайловолди ташвиқоти; олтинчи, сайловчилар рўйхатини тузиш; еттинчи, овоз беришни ташкил этиш ва сайлов натижаларини аниқлаш; саккизинчи, сайлов якунларини эълон қилиш ва депутатларни, сенаторларни, Президентни рўйхатга олиш. Зарурат туғилса, такрорий овоз бериш, ҳамда такрорий сайлов ўтказилади. Булар қўшимча босқичлардир. Бўшаб қолган ўринларга депутатлар сайловларини ўтказиш; навбатдан ташқари янги сайловларни ўтказиш каби жараёнлар ҳар қандай мамлакатларнинг сайлов тизимида мавжуд бўлади.