|
Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri. Ma’lumki, jahon madaniyati xazinasining tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan arab tilidagi adabiyot faqatgina arablar emas, balki ko’pgina xalqlar namoyandalari tomonidan yaratilgan o’lmas yodgorlik bo’lib, u o’z taraqqiyotida uzoq va murakkab yo’lni bosib o’tdi. Abbosiy xalifalar /750-1258/ davrida, ayniqsa dastlabki, uch asrda fan va adabiyot, shuningdek, tarixnavislik ham ravnaq topdi. Xalifalikning poytaxti Bag’dod shahri adabiyot va ilmiy tafakkurning markazlaridan biriga aylanib, arab tili esa ilm va fan ahllari uchun asosiy vosita rolini o’ynadi.
Chunonchi, G.N.Sharbatov ta’kidlaganidek, “arablar hamda madaniyat va ilmu fanda arab tilini xalqaro til tariqasida qo’llagan O’rta Osiyo, Eron, Kavkaz va Sharqning boshqa xalqlari tomonidan yaratilgan ko’pdan-ko’p badiiy, tarixiy, jug’rofiy, ilmiy va diniy asarlar ham mana shu davrning
mahsulidir”.
VII asrdan keyingi pedagogik qarashlar va madaniyat haqida gapriganda shu narsaga amin bo`lamizki bu masalalar O`rta Osiyo tarixida islom dini g`oyalari bilan chambarchas bog`liqdir. Chunki shu davrdan boshlab bizning yurtimizga ham islom dini g`oyalari kirib kela boshlagan edi.
XII asrboshlarida islom g`oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o`z movqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Kavkaz orti, Suriya,Shimoliy Afrika, Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi.
651 - 715 yillar davomida arablar Movarounnahrni egalladilar. Ular bosib olingan xalqlarni islom diniga kirita boshladilar. Arab tili ham yangi madaniyat tili bo`lib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanini yutuqlaridan foydalandilar, faylasuflar asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid yirik asarlar arabchaga ugirildi.
Arablar fanni tasnif etishni yunonlardan olib, fanlarni 2 nazariy va amaliy qismlarga ajratdilar. Birinchi qism - uch bulim tabiat, ilohiyot, matematika to`g`risidagi fanlar edi. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod va siyosatga bo`lingan. Hind fani arab madaniyatiga asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Yevropaliklar ham sonlarni hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar.
Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta’sir ko`rsatdi. IX asrlarda arab mulklari xaritalari tuzilgan edi.
Arablar bosib olingan joylarida islom dini bilan birga bu dinning muqaddas kitobi Qur’onning tili - arab tilini ham joriy etishdi.
Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g`alabasidan so`ng barcha mustamlaka mamlakatlar qatori u еrda ham Islom dinning asoslari xususida ma'lumot bеruvchi muqaddas kitob – “Qur'on” yaratilgan til - arab tilini o`rganish joriy etildi. Diniy ulamolarning maxsus ko`rsatmalariga muvofiq muqaddas kitobni boshqa tillarga tarjima qilish ta'qiqlandi. Shu bois musulmon maktablarida asosiy manbaning tili hamda fan sifatida arab tilining o`qitilishi yo`lga qo`yildi. Mavjud fanlarning asoslari arab tilida o`rganila boshlandi. Arab xalifaligi tasarrufiga olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus maktablar tashkil etildi. Biroq o`g`il bolalargina mazkur maktablarda savod o`rganish huquqiga ega bo`ldilar. Maktablar, shuningdеk, kеyinchalik bunyod etilgan va maqomi jihatidan hozirgi oliy o`quv yurtlariga tеng bo`lgan madrasalarda ta'lim va tarbiya ishlari Shariat qoidalariga muvofiq yo`lga qo`yilgan bo`lib, ushbu o`quv maskanlarida Islom ta'limoti xususida ma'lumotlar bеruvchi ilohiyot fanlari bilan bir qatorda dunyoviy fanlarning asoslari ham o`qitilgan. Machitlar qoshida faoliyat yuritgan maktablarda imomlar, madrasalarda esa mudarrislar yoshlarga ta'lim va tarbiya bеrish ishi bilan shug`ullanganlar.
Bolalarga dastlabki saboq harflari o`qishdan boshlangan, bu usulda har bir bola alifbе tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, bе, tе, sе, va h.), so`ngra shu harflarni qo`shib o`qishni mashq qilar edi. Ana shu mashq oxiriga еtgandan so`ng, bolalar qo`llariga “Qur'on” bеrilgan va domla rahbarligida “Qur'on”ning har bir surasi takrorlanib o`rganilar edi.
Lеkin “Qur'on”ni o`qish bolalar uchun juda og`ir edi. Chunki maktablarda faqat og`zaki mashq usuliga — “Savod” chiqarilishiga o`tgach, savod chiqarish yanada qiyinlashdi. Yozuv alohida “fan” sifatida ajratilib, kotiblik kasbiga o`qiyotganlargagina yozuv o`rgatilar edi. Shunga qaramay, maktablarga dеyarlik hamma bolalar tortiladi va “Qur'on”ni o`rganish majbur qilinib, arab bo`lmagan bolalar uchun uni yodlash har qancha og`ir bo`lsa ham, Movarounnahr maktablarida “Qur'on”ning bu usuli qabul qilinadi va to`g`ri dеb topildi. Bu usul kеyinchalik bolalarning madrasada o`qitish uchun ham kеrak edi.
Asta-sеkin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bеra boshlaydilar. “Qur'on”ni yod bilgan kishi qori dеb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar.
Asta-sеkin o`qimishli kishilar, ya'ni domla alohida ajralib, ular o`z xonadonlarida ham maktab ochadi. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og`zaki hisobni ham o`rganar, asta-sеkin fors-tojik tilida va turkiy tildagi kitoblarni, qo`lyozmalarni ham o`qitilar, o`rgatilar edi.
Husnixat va arifmеtika bilan yana xususiy muallimda shug`ullanar edilar.
Movarounnahrda arab bo`lmagan bolalarga “Xaftiyak” VIII asrda tuzilgan bo`lib, “Qur'on” suralaridan yеttidan biri tanlab olingan darslik sifatida o`rganilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
