Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qumitasi samarqand veterinariya meditsinasi instituti

 
AMALIY
 
MASHG’ULOT
№-5 
 
 
MAVZU:TUPROQ QATLAMINING AG’DARILISH JARAYONI 
Ishning maqsadi: 
tuproq qatlamining ag’darilish jarayoni o`rganish
 
Kerakli jixozlar:
Lineyka, profilomer, burchak o`lchagich; ruletka; plakatlar. 
Plugga chimqar o’rnatmasdan yer haydaganda tuproq palaxsasi o’z shaklini 
saqlagan holda aylantirib ag’dariladi yoki uvalanadi, egat tubiga nisbatan ma’lum 
burchak hosil qilib yotqiziladi. Plug ilgarilanma xarakatlanganda har qaysi korpus 
to’g’ri burchaklik kesimli palaxsalarni qirqadi. Tuproq palaxsalarini ag’darib haydash 
jarayonini o’rganishdan maqsad plug korpusini hosil qiladigan egatning ko’ndalang 
profilini qurishdan iborat. qurilgan egat profili shudgor sirtining tekislik darajasini va 
plug bilan qanday chuqurlikda haydash mumkinligini aniqlashga imkon berdi. 
Tuproq palaxsasini o’rganishda ya’ni egat ko’ndalang profilini qurishda palaxsa 
uvalanmasdan ag’dariladi deb faraz qilinadi. 
Egat profilini qurish uchun palaxsa o’lchamlari-plug korpusining qamrash
kengligi b va haydash chuqurligi a beriladi. Plug korpusi qirqadigan palaxsaning 
ag’darish 
sxemasini 
harakat 
tomoniga 
ko’ndalang–vertikal 
tekislikdagi 
proyeksiyasidan ko’rib chiqamiz. Vertikal tekislikda pichoq, gorizontal tekislikda esa 
lemex qirqadigan AVSD palaxsa ag’dargichning sirtiga ko’tarish avval D qirra 
atrofida vertikal DA
1
V
1
S
1 
holatga kelgunga qadar buraladi. Keyin palaxsa S qirra
atrofida buralib so’ngi, S
1
D
2
A
2
V
2
holatni egallaydi, ya’ni uning S
1
V
2
qirrasi bundan 
avval yotqizilgan palaxsa ustiga yotgunga qadar buraladi. Hosil bo’lgan VAS
1
D
2
A
2
siniq chiziq egat nazariy profilining konturini ko’rsatadi. 

---

19 
Sxemadan: AS
1
=
DC
3
=
a+b DS
1
=
a bo’lgani uchun S
1
S
3
=
b. Xaqiqatdan xam 
vertikal palaxsa S
1
qirra atrofida 90
0
ga burilganda uning V
1
qirrasi S
3
nuqta ustiga 
tushadi. Demak palaxsalarning S
1
S
2 
va xokazo turlari bir–biridan palaxsa eni bga teng 
oraliqda egat tubida yotadi. Shunga asosan, ag’darilgan palaxsaning A
2
D
2
qirrasi 
davomining egat tubi bilan kesishgan nuqtasi S
0
keyingi o’tishda qirqiladigan palaxsa 
qirrasi bo’ladi. Bunda S
0
S
1
qb va AC
0
=
a bo’ladi. Palaxsalar tutashgan nuqtalari V
2
V
3
va hokazolarning xaydalmagan dala sathida yotishini isbotlaymiz. Buning uchun V
2
yoki V
3
nuktadan egat tubiga perpenduklyar tushiramiz. To’gri burchakli
uchburchaklar D
3 
S
1
S
3 
va V
3 
S
3
Ye ning gipotunuzalari S
1
S
3
=
S
3
V
3
=
b burchaklari 

ga teng, demak uchburchaklar ham teng. Teng uchburchaklarda teng burchaklar 
qarshisida teng tomonlar yotadi. 
Demak, V
3
Ye
=
D
3
S
3
=
a ya’ni palaxsalarning tutatish nuqtalari V
0
V
1
V
3
lar egat 
tubidan xaydash chuqurligiga teng oraliqda joylashgan. 
Keltirilgan geometrik nisbatlardan ma’lum bo’ladiki, egatning nazariy profilini 
qurish uchun A nuqtadan a radius bilan egat tubida S nuqtani belgilaydi, so’ng S dan 
v radius bilan yoy chizib, dala sathida V
0 
ni, egat tubida esa S
1 
nukta palaxsa 
qirrasining egat tubidagi holatini ham ko’rsatadi. Bu S
1
bir qirrasidan S
0
V
0 
ga 
perpendikulyarlar o’tkazib, palaxsaning S
1
D
2
qirrasini olamiz. Palaxsaning boshqa 
qirralari xam shu yo’sinda quriladi. 
Kesim D
3
A
3
V
3
S
3
ning markazi diagonallarning kesishish nuqtasi 0da 
joylashadi deb qaraymiz. Bu holda palaxsaning turg’un holatda bo’lishi uchun 0 
nuqtadan tushirilgan og’irlik kuchi R ning tasir chizig’i S
3
nuqtadan o’ng tomonda
joylashishi lozim. Diagonal A
3
S
3
yoki S
1
A
2
egat tubiga perpendikulyar bo’lganda
palaxsa noustivor holatga keladi, chunki diagonal oz bo’lsa ham chapga og’sa, 
palaxsa egatga qayta ag’darilishi va plugning ishi buzilishi mumkin. Palaxsaning
chekka turg’unlik holati uchun 
r
a
b
=
/
ning qiymatini aniqlaymiz. To’g’ri burchakli 
uchburchaklar S
1
AV va S
1
D
3
S
3
ning o’xshashligi shartidan C
1
C
3
/
C
3
D
3
=
C
1
A
2
/
C
1
B
2
yoki
b
b
a
a
b
2
2
+
=
, 
2
2
4
2
b
a
a
b
+
=
Bu tenglamani kvadratga oshiramiz va a
2
ga bo’lamiz, bilan almashtirsak, 
quyidagi bikvadrat tenglama hosil bo’ladi: 
0
1
2
4
=
−
−
k
k
Tenglamaning xaqiqiy ildizi k
=
1,27. Bunda a
=
0,8b bo’ladi. 
Sxemadan 
k
b
a
/
1
/
sin
=
=

Demak, palaxsaning egatga qaytmasligi uchun uning yo’l quyilgan eng katta 
og’ish burchagi 
0
52
27
,
1
1
arcsin

=

Yani palaxsa kamida 128
0 
ga aylanishi lozim. Palaxsaning turg’un holatini 
ta’minlash uchun
0
52


yoki 
27
,
1

k
bo’lishi lozim. Chimqirqarning tuproq 

---

20 
palaxsasini qirqish chuqurligi
12
...
8
1
=
a
sm, qamrash kengligi 
3
/
2
b
b
=
. Bu holda 
palaxsaning chekka turg’unlik holatida
06
.
1
=
k
, 7...8 km km
/
soat tezlikda 
chimqirqarsiz ishlaydigan oddiy pluglarda 
k
ning o’rtacha qiymati silindrik, madaniy 
yarim vintsimon va vintsimon ag’dargichlar uchun mos holda 1,35:1, 45:1,60 va 
1,75, chimqirqar bilan ishlaganda esa barcha ag’dargichlar uchun 1,1...1,3 olinadi. 
Palaxsani 180
0
ga aylantiruvchi to’qay pluglar uchun k ning qiymati 2...3, plantaj 
pluglarning ag’dargichlari uchun 0,9 olinadi.