Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Бош мияда нерв жараёнларининг динамикаси 
Қўзғалиш ва тормозланиш - асосий нерв жараёнларидир. Бу жараёнларнинг 
бош мияда бир - бирига муносабати, бирининг ўрнини иккинчиси эгаллаши, 
уларнинг бир - бири билан алмашиниш тезлиги нерв жараёнларининг динамикаси 
дейилади. Қўзғалиш ёки тормозланиш жараёнларининг катта ярим шарлар 
пўстлоғи бошқа қисмларига тарқалиши ва у жойларда ҳам қўзғалган қисмларни 

---

54 
пайдо бўлиши қўзғалиш ёки тормозланиш иррадиацияси дейилади. Агар 
қўзғалиш ёки тормозланиш бир неча қисмлардан бир жойга тўпланса, бу нерв 
жараёнлари концентрацияси дейилади. Қўзғалишиинг ярим шарларда 
тарқалишини электроэнцефалограмма ёрдамида кузатиш мумкин. Ярим 
шарлардаги қўзғалиш бошқа бўлимларга кўпроқ ретикуляр формациянинг ўзига 
хос бўлган толалари орқали тарқалади. Марказий нерв тизимида 
тормозланишнинг тарқалиши ретикуляр формациядан ярим шарларга келадиган 
тормозловчи импулслар туфайли рўй беради. 
Нерв жараёнларининг иррадиация ва концентрацияси пайтида ярим
шарлар пўстлоғидаги тормозловчи синапслар таъсир доирасиннг ўзгариб 
туриши бу жараёнларнинг чегарасини белгилайди. Пўстлоқдаги қўзғалиш 
иррадиацияси мактаб ёшигача болаларда ва балоғат ёшидаги ўсмирларда 
кучайган бўлади, ёш ошган сайин у камаяди. Қўзғалиш концентрацияси мактаб 
ёшидаги болаларда эътибор билан тинглаш, ўқиш, масалаларни ечиш ва бошқалар 
асосида ётади. Бош мияда оддий шартли рефлекс ҳосил бўлиши анализ ва 
синтездан иборат. Дастлаб анализ (таҳлил этиш) рецептор нейронларида, 
кейинчалик контакт нейронларда вужудга келади. Олий анализ эса анализатор 
марказларида одам организми учун энг зарур сигналларнинг танланиши туфайли 
содир бўлади. Ярим шарлар пўстлоғи келаётган алоҳида таъсирларни 
бирлаштириб синтез қила олади. Анализ ва синтез бош мияда бир пайтда юз 
бериши мумкин. Бош мияда дастлабки шартли сигналлар улар билан бирга 
келадиган барча комплекс таъсирларга ҳам шартли рефлекс асосида жавоб 
шаклланади. Бу ҳодиса шартли рефлексларнинг генерализация босқичи дейилиб, 
у ярим шарларнинг турли қисмларида кузатилади. Ҳаётимиз давомида жуда кўп 
таъсирларга жавобан шартли рефлекслар ҳосил бўлади. Булар бир неча марта 
қайтарилиб автоматик равишда бажарилиши мумкин. Бир-неча шартли 
рефлекснинг кетма-кет автоматик равишда содир бўлишига динамик стреотип 
дейилади. Динамик стреотипнинг ҳосил бўлишида бош мияда турли омилларга 
жавоб реакциялари дастлаб генерализация тарзида намоён бўлади. Кейинчалик 
ички тормозланишнинг ривожланиш босқичига ўтиб таъсиротларни ажратиш 
қобилияти кучаяди ва охирги ҳаракатларнинг шаклланиши автоматлашиш 
босқичи билан тугайди. Маълум бир индивидга хос феъл-атвор ҳосил қилишда 
динамик стреотип иштирок этади. Болаларда имконияти борича ижобий, 
уларнинг ривожланишига ёрдам берадиган динамик стреотипли ҳаракатларни 
шакллантириш зарур. Боланинг ўсиши, ривожланиши, турмуш шароитларининг 
ўзгариши билан бош мияда маълум муддатли алоқалар пайдо бўлиб, эскилари 
йўқолиб, янги динамик стреотип ҳосил бўлади.