Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Олий нерв фаолиятининг нейродинамик типлари 
Олий нерв фаолияти типлари ёшлар шаклланиши учун катта аҳамиятга эга. 
Нерв тизимидаги қўзғалиш ва тормозланиш ўртасидаги учта асосий белгилари: 1) 
қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларининг кучи; 2) қўзғалиш ва тормозланиш 
жараёнларининг мувозанати; 3) қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларининг 
ҳаракатчанлиги олий нерв фаолияти типини шакллантиришида етакчи ролини 
ўйнайди. Нерв тизимининг хоссалари, ирсият ва тарбияланиш шароити билан 
боғлиқ бўлган индивидуал хусусиятларга олий нерв фаолиятининг типи деб 

---

56 
айтилади. Олий нерв фаолиятининг типлари темперамент асосида шаклланади. 
Нерв тизимининг хусусиятлари боланинг темпераментини белгилайди. Масалан, 
нерв тизимидаги инертлик, албатта, флегматик темпераментнинг шаклланишига 
таъсир қилади. Типологик фарқлар 1 ёшли болаларда аниқ ифодаланган бўлади ва 
кейинчалик уларнинг фарқи яна ҳам кучаяди. Боланинг олий нерв фаолияти 
типлари катталарникига фақат умумий кўриниши бўйича ўхшаш бўлади, чунки 
болада нерв тизимининг асосий хоссалари ёшга боғлиқ хусусиятларга эга. 
Масалан, мактаб ёшигача бўлган болаларда нерв жараёнларининг кучсизлиги 
ёшлар ва катталарга нисбатан кўпроқ учрайди. Олий нерв фаолиятининг 
шаклланиши унинг нерв ва бошқа тизимлари тўла етилгандан кейин 22 — 26 
ёшда тугалланади. Болалар олий асаб фаолиятининг типларини хусусиятлари 
Н.И.Красногорский (1952) ва И.П.Павлов томонидан белгилаган тўртта тип 
асосида таснифланган. Болаларда сангвиник, флегматик, холерик ва меланхолик 
олий нерв фаолиятининг типлари учрайди. Болаларнинг характери ва иш 
фаолияти олий нерв тизимининг турлари билан боғлиқ. 
Сангвиник. Оптимал кўзғалувчан, мувозанатлашган, ҳаракатчан тип. 
Сангвиник болаларда шартли рефлекслар осон ва тез ҳосил бўлиб, улар анча 
барқарор бўлади. Жавоб реакциялари қўзғатувчилар кучига мос келади. Тўғри 
ташкил қилинган ўқув ишлари ва кун тартиби мия пўстлоғининг юқори иш 
қобилиятини, оптимал қўзғалувчанлик ҳолатини сақлайди. Болаларда нутқ яхши 
ривожланган бўлиб, сўз бойлиги кўп бўлади. Одатда бундай типдаги болалар 
жамоада гапга чечан, ташаббускор, интизомли бўлиб, фикрни аниқ ва керакли 
жойида ифодалашиши билан ажралади. Уларни ўқитиш ва тарбиялаш осон, 
сангвиник болалар атрофдагилар билан осон мулоқотда бўлади. Уларнинг нутқи 
яхши ривожланган. Сангвиникларда мустаҳкам шартли рефлекслар тез ҳосил 
бўлади.