Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Газларнинг қонда ташилиши 
Кислород қонда икки хил – эриган ва гемоглобин билан бириккан ҳолда 
ташилади. Қон плазмасида кислород жуда кам миқдорда эриган ҳолда бўлади. 
Кислороднинг асосий қисми гемоглобин билан бириккан ҳолда ташилади. 
Гемоглобин нафас пигменти бўлиб, таркибида ўзига хос оқсил қисми глобин ва 
ўзида икки валентли темир тутувчи гемдан ташкил топган. Гемоглобин кислород 
биргаликда оксигемоглобинни ҳосил қилади. Бунда темирнинг валентлиги 
ўзгармайди. 1 грамм гемоглобин 1,36 мл кислородни бириктириб олади. Қонда 
гемоглобин миқдори 14 г бўлса, 1,36 х 14 = 19,04 мл га тенг. Демак, 100 мл қон 19 
мл кислородни бириктира олади. Соғлом одам артериал қонида гемоглобиннинг 
кислород билан тўйиниши 96% ни ташкил қилади. Моддалар алмашинувининг 
охирги маҳсулоти - карбонат ангидрид қонда эриган ва кимёвий бириккан 
ҳолларда ташилади. 100 мл веноз қонда 55-58% ҳажм карбонат ангидрид бўлади. 

---

104 
Бунда 2,5 ҳажм қонда эриган, 4,5% ҳажм гемоглобин билан бириккан 
(карбгемоглобин) ва 51% ҳажм карбонат кислотасининг калийли ва натрийли 
тузлари ташилади. Карбонат ангидриднинг қон билан бирикишида гемоглобин 
муҳим рол ўйнаса, эритроцит ва плазма таркибидаги карбонат ангидриднинг 
ажралиб чиқишида карбоксигидразалар муҳим рол ўйнайди. 
Тўқима ва ҳужайраларда кислороднинг парциал босими камайиб боради. 
Тўқимага оқиб келган артерия қонида эса кислороднинг парциал босими 100 мм 
симоб устунига тенг. Шунинг учун ҳам кислород қондан тўқимага осон ўтади. 
Лекин артерия капиллярларида кислород миқдори 19% ҳажм бўлса, вена қонида 
11% ҳажмга тушади. Бу қоннинг газ ташишини белгиловчи муҳим кўрсаткичдир. 
Карбонат ангидриднинг ҳужайралардаги таранглиги 60 мм сим.уст. гача бўлади. 
Тўқималараро суюқликда 46 мм сим.уст. га тенг. Шунинг учун карбонат 
ангидриди диффузия йўли билан тўқимадан капиллярларга катта тезликда ўтади.
Нафасни бошқарувчи механизмлар нафас тизимининг турли қисмларида ва 
марказий нерв тизимининг турли бўлимларида жойлашган тузилмалар 
иштирокида амалга оширилади. 
Ўпка орқали нафас олишнинг асосий физиологик аҳамияти артериал қонда 
газларнинг оптимал миқдорини ушлаб туришга қаратилганлигидадир. 
Ташқи нафаснинг бошқарилиши рефлектор йўллар билан амалга оширилиб, 
ўпка тўқималари ва қон томирларнинг рефлексоген соҳаларида жойлашган 
махсус рецепторлар қўзғалиши ҳисобига амалга оширилади. Нафасни 
бошқарувчи марказий механизмлар орқа мия нерв элементларида, узунчоқ мияда 
ва МНТ нинг юқори қисмларида жойлашган. Нафас олиш маркази икки – 
инспиратор ва экспиратор қисмлардан иборатдир. Инспиратор қисмининг 
қитиқланиши нафас олишни юзага келтирса, экспиратор қисмининг қитиқланиши 
нафас чиқаришни юзага келтиради. 
Мия ўзагининг нафас нейронлари орқа мия мотонейронларига ва нафас 
мускулларига ритмик равишда сигналлар юбориб туради. Нафас олишни 
таъминловчи хусусий ядролар тўплами узунчоқ мияда жойлашган бўлиб, нафас 
маркази дейилади. 
Адашган нерв шохчалари орқали нафас олиш марказига доимий суръатда 
афферент импулслар бориб туради, нафас олиш пайтида борган импулслар нафас 
олиш ҳаракатини тормозланишига оолиб келса, нафас чиқариш вақтида борган 
импулслар нафас чиқариш жараёнини тормозланишига олиб келади. 
Нафас маркази иккита асосий функцияни бажаради: мотор ёки ҳаракат 
функцияси, бу нафас мускулларининг қисқариши билан намоён бўлади ва 
иккинчиси гомеостатик –ички муҳитдаги О
2
ва СО
2
концентрациясига боғлиқ 
ҳолда нафас ўзгариши келиб чиқади. Нафас марказининг ҳаракат функциясининг 
(нафас олиш ва чиқариш жараёнлари) автоматик алмашиниши ундаги моддалар 
алмашинуви жараёнларига боғлиқ. Нафас марказининг гомеостатик функцияси 
газларнинг (О
2
, СО
2
) ва рНнинг қондаги ва мия суюқлигидаги физиологик 
миқдорини таъминлаб туради. Масалан, тана ҳарорати, газлар таркиби ўзгарган 
муҳити (ортган ёки пасайган босимда) нафасни таъминлайди. 
Нафас олишнинг тез ёки секин бўлиши қон таркибидаги кислород ва 

---

105 
карбонат ангидриднинг оз ёки кўплигига боғлиқ. Бундай йўл билан нафас 
олишнинг идора қилиниши – гуморал бошқарилиш деб аталади. Қон таркибида 
кислород кўпайса нафас олиш тезлиги сусаяди ва карбонат ангидрид миқдори 
ошиб кетса нафас олиш тезлашади. Шу билан бирга аорта равоғи ва уйқу 
артерияси деворларида жойлашган хеморецепторлар ҳам қон таркибидаги 
карбонат ангидрид кўпайиши билан қитиқланиб, нафас олиш марказининг 
қўзғалишига сабаб бўлади. 
Нафасни бошқаришда узунчоқ мия марказларидан ташқари МНТнинг 
бошқа қисмлари ҳам қатнашади. Айниқса, бош мия катта ярим шарлари пўстлоғи 
алоҳида аҳамиятга эга. Улар ташқи муҳит ўзгаришлари ва организмнинг ҳаёт 
фаолияти ва эҳтиёжига қараб нафасни мослаштиради. Масалан, одам гапирганда 
ва қўшиқ айтганда нафас ҳаракатларига бош мия катта ярим шарлари 
пўстлоғининг бошқарувчи таъсири муҳим аҳамият касб этади.