Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Қон плазмасининг таркиби (% да) 
Сув 
91,500 
Сулфатлар 
0,020 
Глюкоза 
0,120 
Натрий 
0,500 
Оқсиллар 
7,000 
Хлор 
0,350 
Мочевина
0,030 
Калий 
0,200 
Липоидлар 
0,300 
Бикарбонатлар 
0,160 
Сийдик кислота 0,004 
Калций 
0,012 
Аминакислоталар 0,008 
Фосфатлар 
0,030 
 
Юрак-томир тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари 
Бола туғилгандан кейин юрак-томир тизимида кичик қон айланиш доираси 
ҳам ишга тушади. Пренатал (эмбрион) даврида эса қуйидаги хусусиятлар бўлади, 
ҳомила ва она қони ўртасидаги модда алмашинуви йўлдош (плацента) орқали 
амалга ошади. Ҳомиладорликнинг учинчи ойи охирига келиб ҳомилада қон 
айланиши қарор топади. Унинг ўпкалари туғилишга қадар пучайган ҳолатда 
бўлади ва кичик қон айланиш доирасининг ўпка томирлари ўзани ишламайди. 
Қон йўлдошда кислородга тўйинади ва юракнинг тузилиш тузилиш 
хусусиятларига кўра қон айланиш амалга ошади. Ҳомилада юрак чап ва ўнг 
бўлмаларга тўлиқ бўлинмайди ва бўлмачалар ўзаро овал тешик орқали туташади, 
аорта эса ўпка артерияси билан сербар артериал йўл орқали бирикади. Бола 
туғилгандан ва киндик артерияси боғлангандан кейин уни она билан алоқаси 
узилади. Қонда карбонат ангидриднинг йиғилиши нафас олиш ва ўпкага ҳаво 
тўлишини рағбатлантиради. Ўпка тўқимаси ростланиши томирларнинг 

---

95 
қаршилигини камайтиради ва бунда ўпкада қон оқими кучаяди, артерия қон 
оқими эса ўпкадан юракка қон оқиб келиши туфайли кучаяди. Гемодинамик 
қонунларига кўра, қон ҳамиша юқори босимли қисмдан паст босимли қисмга 
қараб оқади. Чап бўлмачада босимнинг ортиши шунга олиб келадики, овал тешик 
клапани юрак орасидаги тўсиққа тўлиб боради ва уни беркитади. Мускул 
толалари қисқариши натижасида овал тешик бутунлай битиб кетади, шундан 
кейин боладаги қон айланиш тизими катта одамлардаги сингари ишлай 
бошлайди. Ўпканинг томирлар ўзанидаги қаршилик тизими қон айланишдагига 
қараганда 8 баробар кам ва унга юракнинг ўнг қоринчасидан катта доирага 
отилишига нисбатан камроқ куч сарфланади. Бу фарқ натижасида чап қоринча 
жадалроқ ривожланади ва мускулларнинг массаси ўнг қоринчага нисбатан 3 
баробар ортиқ бўлади. 
Бола организмининг ўсиши ва ривожланиши жараёнида нафақат юракнинг 
тизилиши, балки ҳажми ва вазни ҳам ёшга боғлиқ ҳолда ўзгариб боради. 
Қатор ҳолларда аорта йўли ва овал тешик битмаслиги мумкин ва бу 
патологиялар ҳамма туғма нуқсонларнинг тахминан 20% ни ташкил қилади. Ҳар 
қандай ҳолда ҳам артерия қони вена қони билан аралашади ва тўқималарда 
кислород танқислиги қайд қилинади. Юрак фаолиятини бундай бузилиши 
юракнинг туғма нуқсонлари деб аталади. 
Янги туғилган болаларда тўлиқ қон айланиши 12 секундда, 3 ёшда 15 
секундда, 14 ёшда 18 секундда ва катта одамларда 22 секундда содир бўлади. Қон 
оқими тезлиги жинсга, ёшга, одамнинг жисмоний зўриқиши даражасига, тана 
ҳарорати доимий бўлишига боғлиқ. Турли хил зўриқишлар, ташқи омиллар 
тўқималар ва аъзоларда моддалар алмашинувига таъсир қилади. Кислород ва 
моддаларга қўшимча эҳтиёж пайдо бўлади, улар моддалар алмашинувидаги 
ўзгаришлар ва қон оқимининг қайта тақсимланиши, қон томирлар ўзанининг 
кенгайиши ва торайиши ёрдамида унинг бир хил аъзолар ва тўқималарда 
кучайиши ва бошқаларда камайиши ҳисобига қопланади. 8-9 ёшли ўғил 
болаларда юрак уриши тезлиги 180 марта, қиз болаларда тахминан 190 мартага 
етади. Ёш улғайиши билан у, айниқса қизларда бирмунча ортади.