Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

 
 

---

91 
11-МАЪРУЗА 
МАВЗУ. ҚОН ТИЗИМИ. ҚОН АЙЛАНИШ ТИЗИМИ ВА УНИНГ ЁШГА
БОҒЛИҚ ХУСУСИЯТЛАРИ 
 
Режа: 
1. Организмнинг ички муҳити. 
2. Қоннинг миқдори ва таркиби. 
3. Қон плазмаси ва шаклли элементлари. 
4. Қон айланиши ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари. 
5. Қон айланишининг бошқарилиши. 
6. Юрак-томир тизими гигиенаси 
 
Таянч сўзлар: плазма, лейкоцит, эритроцит, тромбоцит, гормон, лимфа, 
артерия, вена, буферлик, албуминлар, глобулинлар, фибриноген, фибрин.
Қон тизими жуда мураккаб бўлган бир нечта тизимлардан ташкил топган. 
Уларга қоннинг ўзи, қон яратувчи аъзолар, қон емирилишини таъминловчи 
аъзолар ва бу тизимни бошқарувчи механизмлар киради. Қон, лимфа ва тўқима 
суюқликлари организмнинг ички муҳитини ташкил қилади. Қон кучсиз ишқорий 
муҳитга эга бўлган суюқлик бўлиб, солиштирма оғирлиги 1,054-1,066 га тенг. Қон 
ва тўқима суюқлиги ўртасида моддалар, гормонлар, газлар ва биологик фаол 
моддаларнинг сувда эриган ҳолдаги алмашинуви тинимсиз содир бўлади. Қон бир 
қанча функцияларни бажаради: транспорт, нафас, трофик (озиқлантирувчи), 
экскретор, терморегуляция, ҳимоя гуморал бошқарув ва ҳ.к. Қон икки қисмдан: 
суюқ 
плазма 
ва 
шаклли 
элементлар-эритроцитлар, 
лейкоцитлар 
ва 
тромбоцитлардан иборат. 
Ўсиб бораётган организмда қон миқдори ўзгариб боради. Қон миқдори тана 
массасига нисбатан ҳисобланганда болаларда катталарга нисбатан кўпроқдир. 
Янги туғилган болаларда қон тана вазнининг 14,7%, бир ёшли болаларда — 
10,9%, ўсмирларда — 7% ташкил қилади (6-жадвал). Болаларда қоннинг миқдори 
нисбатан юқори бўлишининг асосий сабаби — бу ёшда модда алмашинувининг 
жадал суръатда бўлишидир. Катталарда 60 — 70 кг вазнга 5.0 — 5.5 литр қон 
тўғри келади. Одатда, қоннинг бир қисми қон томирларида айланиб юради, 
қолган қисми қон сақловчи органларда — деполарда (талоқ томирлари, тери, 
жигар ва ўпкалар) сақланиб туради. Зарурият туғилганда, масалан, қон 
йўқотилганда, жисмоний иш бажарилаётганда деподаги қонлар ҳам қон 
томирларига ўтиб ўз вазифасини бажаради.