Вазирлиги

Баланс хисоботи таркиби. 
 
№ 
Активларнинг номланиши 
Минг 
сўмда 
Эгаллаг
ан улуши 
% 
1 
Нақд пуллар ва бошқа тўлов хужжатлари 
2202419
5 
7.9 

---

110 
2 
Ўзбекистон Республикаси Марказий 
банкидаги пул маблағлари
9927697 
3.6 
3 
Бошқа банклардаги маблағлар 
2853700
5 
10.2 
4 
Қимматли қоғозлар 
3963565 
0.8 
5 
Банкларга берилган кредитлар 
2268000 
65.5 
6 
Бошқа мижозларга берилган кредитлар 
1831621
18 
0.7 
7 
Инвестициялар 
1985574 
3.1 
8 
Асосий воситалар ва кам бахоли тез 
эскирувчан буюмлар 
8587907 
3.8 
9 
Бошқа активлар 
1072459
8 
3.0 
1
0 
Кутилаётган зарарлар захираси 
8346195 
3.0 
1
1 
Жами активлар
2795268
54 
100.0 
 
Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, банк активларининг асосий қисмини 
мижозларга берилган кредитлар 65.5 %, нақд пуллар ва бошқа тўлов хужжатлари 7.9 %, 
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки хисобрақамидаги мажбурий захиралар суммаси 
3.6 % ва бошқалар ташкил этмоқда. Бу холат эса банк ўз актив операцияларининг асосий 
йўналишини мижозларга кредитлар ажратишга қаратилганлигидан далолат беради.
Баланс маълумотидан кўриниб турибдики, банк инвестиция фаолиятини олиб 
боришда активларнинг кам қисмини йўналтирган. Бу эса банкнинг инвестиция фаолиятини 
ёритишга ундайди. 
12.2 
Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан инвестиция фаолияти 
ва инвестиция портфелини шакллантириш усуллари. 
Амалда тижорат банкларининг инвестицияларига – банк
активининг сўндирилиш муддати бир йилдан ортиқ бўлган қимматли қоғозларга 
қўшимча даромад олиш учун йўналтирилиши хисобланади. Агар тижорат банки турли 
эмитентларнинг муомалага чиқарган турли қимматли қоғозларни турли миқдорда харид этиб 
олса, бу қўйилмаларни диверсификация қилишда ушбу банкнинг инвестиция портфели 
хақида гапириш мумкин. Тижорат банкларининг инвестиция портфелини бошқариш мохияти 
эса бошқа инвесторлар инвестиция портфелини бошқаришидан асосан фарқ қилмайди. Бу 
ерда бошқа инвесторлар дейилганда турли инвестиция институтлари, йирик корхоналар ва 
турли холдинг компаниялари тўғрисида фикр юритилмоқда. Инвестиция портфелини 
бошқариш ўз ичига қуйидагиларни олади:
- портфелни режалаштириш; 
- портфел таркибини тахлил этиш ва уни тартибга солиб туриш; 
- портфелни шакллантириш ва уни сақлаб туриш учун керакли ликвидлик даражасига 
амал қилиш; 
- портфелни бошқаруви фаолиятидаги харажатларни камайтириш ва бошқалар. 
Тижорат банклари ўзларининг бўлажак инвестиция сиёсатини ишлаб чиқишда ва 
инвестиция портфели хажми хамда унинг таркибини аниқлашда энг аввало улар қимматли 
қоғозларнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларига эътиборни қаратадилар: 
- фойдалилик; 
- ликвидлилик (самарадорлик); 
- капитални ошириш манбаи; 
- ишончлилик даражаси; 

---

111 
- риск. 
Тижорат банклари ўз маблағларини қимматли қоғозларга
инвестиция қилишда ўз олдига қуйидаги мақсадларни қўяди; фоиз кўринишида қўшимча 
даромад олиш, капитални сақлаш ва унинг асосидаги қимматли қоғозларнинг курс 
қийматини ортиши хисобига капитални ошириш хамда қимматли когозлар бўйича рискларни 
пасайтириш. Тижорат банкларининг инвестиция сиёсати стратегиясини ишлаб чикиш ва уни 
амалга оширишда хар бир мамлакатдаги банклар фаолияти бўйича қонунчилик катта таъсир 
кўрсатади. Бу холат турли мамлакатларда турлича. Буюк Британия ва Италияда амалдаги 
қонунчилик банкларга уларнинг инвестиция портфели таркибида мавжуд бўлган қимматли 
қоғозларнинг курс қийматини ўсиши хисобига турли шаклдаги бекитилган резервларни 
шакллантиришини таъқиқлайди. Бу мамлакатларда банклар ўз баланс маълумотларида 
инвестиция портфелидаги активларнинг уларнинг қийматини кайта бахолаш асосида 
кўрсатишлари мажбурийдир. Бошка мамлакатларда, масалан АҚШ ва Японияда амалдаги 
қонунчиликка асосан, банкларнинг инвестиция портфелидаги актив балансда сотиб олиш ёки 
уларнинг номинал қиймати бўйича кўрсатилиши туфайли курс ўсиши натижасида банкларда 
йирик миқдордаги бекитилган резерв фондларни шакллантиришига олиб келади. Бу холат 
эса бу мамлакатларда банкларни бундай инвестиция фаолиятига туртки бўлади.
Дунёнинг жуда кўп мамлакатларида амалдаги банк фаолияти қонунчилиги тижорат 
банкларнинг инвестиция портфели таркибидаги қимматли қоғозларга уларнинг сифати 
бўйича аниқ талаблар ўрнатади. Бу қўйиладиган талаблар асосан банклар инвестиция 
портфели таркибидаги қимматли қоғозлар ликвидлик бўлишига қаратилган. Бундай 
қимматли қоғозлар қимматли қоғозлар бозорида эркин муомалада бўлиши ёки мамлакат 
Марказий Банкидан кредит олишда гаров сифатида қабул қилиниши керак. 
Ўзбекистон Республикасида амалдаги банк фаолияти тўғрисидаги қонунчиликка 
асосан тижорат банклари инвестиция портфели таркибини муомаладаги давлат қисқа 
муддатли облигациялари ва бошқа корпоратив қимматли қоғозлари ташкил қилиши мумкин. 
Халқаро банк амалиётида тижорат банкларининг инвестиция фаолияти жараёнини 
стратегиясида икки хил стратегия ажратилади: 
-пассив стратегия 
-актив стратегия 
Тижорат банки инвестиция фаолияти олиб боришнинг пассив стратегиясида асосан 
кутиш, яъни қимматли қоғозлар бўйича бир маромда ва доимий равишда даромад олишда 
уларнинг бозордаги ўртача даражадаги даромадга яқин даражада фойдаланади. Пассив 
стратегияни олиб боришда банклар икки хил усулдан фойдаланишлари мумкин; 
-«зинапоя» усули; 
-«штанга» усули; 
Тижорат банки биринчи усулдан фойдаланганда ўзи томонидан аниқланган 
инвестиция муддати асосида қимматли қоғозларни турли муддати бўйича сотиб олади ва 
уларни инвестиция портфели таркибида бир текис жойлаштиради. Пассив стретегияни 
«штанга» усулида тижорат банки инвестицияга йўналтирилаётган маблағларнинг асосий 
қисмини инвестиция портфелининг ликвидлигини таъминлайдиган жуда қисқа муддатли 
қимматли қоғозларга ва маълум қисмини юқори фойда берадиган узоқ муддатли қимматли 
қоғозларга сарфлайди.
Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари қимматли қоғозлар инвестиция 
портфелини шакллантириш ва уни бошқаришда пассив стратегиянинг икки усулидан хам 
фойдаланадилар. Тахлиллар шуни кўрсатмоқдаки, хозирги вақтда Республикамиздаги 
тижорат банклари томонидан асоан қисқа муддатли қимматли қоғозларга инвестиция қилиш 
фаолияти олиб борилмоқда. 
Тижорат банкларнинг қимматли қоғозлар билан агрессив сиёсати асосида қимматли 
қоғозларнинг фонд бозорида курси ва фоиз ставкасини тебранишидан имкони борича кўп 
даромад олиш ётади. Лекин шуни таъкидлаш лозимки бундай агрессив сиёсатни фақатгина 
катта миқдордаги инвестиция портфелига эга бўлган молиявий барқарор йирик банклар олиб 

---

112 
бориши мумкин. Қимматли қоғозлар билан агрессив сиёсат оқилона ва муваффақиятли олиб 
бориш учун эса банк тегишли аналитик имкониятга эга бўлиши лозим. Бунда фонд бозорини 
хозирги ва келажакдаги холатига холисона бахо бериш, бахолар ўзгаришини тўғри тахмин 
қилиш шарт. 
Ўзбекистон Республикасида фаолият кўрсатаётган банкларнинг инвестиция 
қилишнинг асосий объекти бўлиб банкларга кафолатдан қатъий ва бир маромда даромад 
келтираётган давлат қисқа муддатли облигациялари хисобланади. Тижорат банклари 
ўзларининг вақтинча бўш турган ресурсларини асосини давлат қисқа муддатли 
облигацияларга жойлаштирмоқда. Шуни таъкидлаш лозимки, баъзи тижорат банклари 
давлат қисқа муддатли облигацияга инвестиция қилишда агрессив сиёсат олиб бормоқда, 
яъни облигацияларнинг иккиламчи бозорида курсларнинг пасайиши ва кўтарилиши ўйинида 
қўшимча даромад топмоқда.
Тижорат банкларининг инвестиция қилаётган қимматли қоғозларнинг ахамияти 
бўйича иккинчи хисобланган ва катта истиқболларга эга бўлган хусусийлаштирилаётган 
корхоналарнинг акциялари хисобланади. Бу фаолиятда банклар бундай акцияларга 
инвестиция қилишда асосан улардан дивиденд шаклида фойда олиш, курс қиймати 
кўтарилишида акцияларни юқори бахода қайта сотиш натижасида даромад олиши мумкин. 
Тижорат банклари томонидан саноат корхоналарининг қимматли қоғозларига 
инвестиция қилиш натижасида банк капитали ва саноат капитали қўшилади хамда молия 
капитали ташкил топади. Шуни таъкидлаш лозимки, бундай жараён кўп мамлакатларда 
амалга оширилмайди, лекин Ўзбекистонда бундай жараён кенг ривожланган. Банк капитали 
ва саноат капиталини қўшилишининг ижобий томони шундан иборатки, тижорат банки 
акциядор саноат корхонасининг пакет акциясини сотиб олгандан сўнг у бу жамиятни 
бошқарувида фаол иштирок этади. Бундан ташқари эмитентнинг ривожлантириш ва 
молиявий холатини яхшилаш мақсадида банк томонидан унга кредит, шу жумладан 
имтиёзли кредит берилиши мумкин. 
Тижорат банкларнинг инвестиция портфели таркибида банк томонидан қўшма ва 
шўъба корхоналар қимматли қоғозларига қилган маблағлар бўлиши мумкин. Бундай 
инвестиция қўйилмаларидан даромад катта бўлиши ёки баъзи холатларда умуман 
бўлмаслиги хам мумкин. Тижорат банклари бозор таркибидаги турли ташкилотларнинг 
таъсисчиси сифатида банклар маълум миқдордаги маблағларни инвестиция институтлари ва 
биржаларнинг таъсисчиси бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида асоан барча банклар 
турли йўналишдаги бир ёки бир неча инвестиция институтлари-инвестиция воситачиси, 
депозитарий, инвестиция компаниясини таъсисчиси хисобланади. Амалдаги қонунчиликка 
асосан Ўзбекистон Республикасида тижорат банкларига институционал инвесторларнинг 
таъсисчиси бўлишга рухсат этилган. Бундай инвесторларнинг акцияларини сотиб олиш 
натижасида тижорат банклари пул маблағларини қўшимча жамланишига хамда 
мижозларнинг қимматли қоғозлар портфелини бошқариш бўйича операцияларини 
кенгайтириш имкониятига эга бўлади. 
Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари қимматли қоғозларга инвестиция учун 
маблағларни жойлаштириш бўйича опрацияларни олиб бориш мумкин. Бунда банк 
мижознинг устав капиталини ўз вақтида ва тўлиқ шакллантириш мажбуриятини бажариш 
учун эмитентнинг қимматли қоғозларини жойлаштира олмаса, бу холатда банк 
жойлаштирилмаган қимматли қоғозларни ўз хисобидан сотиб олиши мажбурийдир. Бундай 
жараён юзага чиққандан сўнг тижорат банки эмитентнинг сотиб олинган қимматли 
қоғозларини имкони борича қайта сотиб юборишга харакат қилади ёки эмитентнинг
бошқарувида фаол иштирок этиб уни молиявий холатини яхшиланишига хамда шу асосда 
дивиденд олишни амалга оширади. 
Тижорат банклари акциядорлик жамиятларнинг акциядорларни сотиб олгандан кейин, 
у бу жамиятни молиявий холатини барқарорлигини сақлаб туришга мажбур бўлиб қолиши 
хам мумкин. Чунки бу ерда банк томонидан қимматли қоғозларга қилинган инвестицияларни 
йўқотиш риски юзага чиқади. Бундай холатларни олдини олиш учун тижорат банкларини 

---

113 
қимматли қоғозларга инвестиция қилиш фаолияти бўйича маълум чекловлар кўзда тутилган. 
Улар қуйидагилардан иборат: 
1. Тижорат банки томонидан битта корхонанинг устав капиталига ва шу корхонанинг 
бошқа қимматли қоғозларига қиладиган қўйилмалар миқдори биринчи даражали тижорат 
банкининг регульятив капиталини 15 фоизидан ортмаслиги керак; 
2. Тижорат банки томонидан барча эмитентларнинг устав капиталига ва уларнинг бошқа 
қимматли қоғозларига қиладиган инвестиция қўйилмалари миқдори биринчи даражали 
тижорат банкининг регульятив капиталининг 50 фоизидан ортмаслиги керак;
3. Тижорат банки томонидан нодавлат қимматли қоғозларни олди-сотдиси учун 
қўйилмалари миқдори биринчи даражали тижорат банкининг регульятив капиталининг 25 
фоизидан ортмаслиги керак. 
Амалдаги қонунчиликка асосан, Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари ва 
унинг шуъба ташкилотлари томонидан инвестиция институтларидан ташқари барча 
ташкилотларнинг устав капиталини 20 фоизидан ортиқ улушига эгалик қилиш таъқиқланади. 
Шуни таъкидлаш лозимки юқорида таъкидлаб ўтган чекловлар тижорат банклари томонидан 
кредит гарови учун қабул қилинган қимматли қоғозларни сотиш хуқуқига 
қўлланилмайди.Бундай холатларда, тижорат банклари гаров учун қабул қилинган қимматли 
қоғозлар юзасидан хуқуқини бир ой давомида амалга оширилиши лозим. 
Тижорат банкларида қимматли қоғозлар бўйича инвестиция портфели ички хисоботи ўз 
ичига қуйидаги маълумотларни олиши керак: 
-қимматли қоғозларнинг хар бир шакли ва тури бўйича ажратилиши: 
-қимматли қоғозларнинг сифат рейтинги; 
-қимматли қоғозларни хар бирининг номинал ва бозор қиймати; 
-қимматли қоғозларнинг хар бирини сотиб олиш ёки сотиш санаси; 
-қимматли қоғозларнинг фоиз ставкалари; 
-қимматли қоғозлар бўйича скидкалар; 
-қимматли қоғозлар бўйича олинган дивидендлар ёки фоиз даромадлари; 
-қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимидан олинган фойда. 
Тижорат банкларида қимматли қоғозлар бўйича бундай хисоботни доимий равишда
ва инвестиция қимматли қоғозлари учун хамда олди-сотдига мўлжалланган қимматли 
қоғозлар учун алохида олиб борилиши лозим. Бундан ташкари Ўзбекистон Республикаси 
Марказий банки томонидан барча тижорат банкларига инвестиция фаолиятини олиб 
боришда «қимматли қоғоз эмитенти» деган махсус формадан фойдаланиш кўзда тутилган. 
Ушбу анкетада хар бир қимматли қоғоз эмитентининг барча паспорт маълумотлари ва унинг 
молиявий холати (қоплаш коэффициенти, ликвидлик коэффициенти, мухторлик 
коэффициенти )акс этади. Бу анкета доимий равишда янгиланиб туриши керак.