21
3-Мавзу Қимматли қоғозлар бозорининг моҳияти ва унинг таркибий тузилмаси.
1. Қимматли қоғозлар бозорининг моҳияти.
2. Қимматли қоғозлар бозорининг вазифалари.
3. Қимматли қоғозлар бозорининг шакллари.
4. Қимматли қоғозлар бозорининг таркибий тузилиши ва унинг иштирокчилари.
3
.1 Қимматли қоғозлар бозорининг моҳияти.
Ҳар қандай иқтисодиётда хам баъзи тармоқларда маълум вақтларда пул маблағлари
етишмай
турган холда, унинг бошқа тармоқларида пул маблағлари вақтинча бўш туриб
қолади. Шу билан бирга, маблағларнинг етишмаслиги ёки ортиқча бўлиб, вақтинча бўш
туриши маълум давр мобайнида ўзгариб туриши, яъни пул маблағлари етишмаслигидан
қийналаётган соҳа муайян даврдан сўнг ортиқча пул маблағларига эга бўлиб қолиши мумкин
ва бунинг акси. Шу боисдан ортиқча пул маблағлари эгаларини шу пул эгаларига муҳтож
бўлиб турганларга учраштириб қўйишга имконият яратадиган механизм бўлиши керак.
Вақтинча ортиқча пул маблағлари эгалари (юридик ва жисмоний шахслар) ва
шу пул
маблағларининг истемолчилари ўзига хос хусусиятга эга бўлган махсус
бозор
ҳисобланадиган молия бозорида учрашадилар. Бу бозор жуда мураккаб тузилишга ва юқори-
паст поғоналарга эга бўлган махсус бозор бўлиб, унда жуда катта миқдордаги пул
маблағлари бир вақтнинг ўзида турли йўналишларда айланиб туради ва шу жараён
ҳаракатлари иқтисодиётнинг микродаражадан тортиб, макродаражагача бўлган
холатига
таъсир кўрсатади. Молия бозорининг тузилишини биз қуйидаги чизмада кўришимиз мумкин.
(чизма кейинги бетда келтирилган)
Молия бозорини ўрганганда уни турли томонлардан - институтционал жихатдан ёки
бозор қатнашчилари томонидан- эмитентлар ва инвесторлар, инвестиция институтлари,
молиявий дастакларининг турлари нуқтаи назаридан бошлаш бизнинг фикримизга, мақсадга
мувофтиқ бўлади.
Молия бозорининг асосий таркибий қисми хисобланган қимматли қоғозлар
бозорининг
ўзига хос хусусияти мавжуд. Бу бозорда бошқа бозорлардаги таклиф этиладиган товар ўзига
хосдир. Бу товар турли шаклдаги қимматли қоғозлардир. Қимматли қоғозлар бозори бу –
юридик ва жисмоний шахслар ўртасида муомалага қимматли қоғозлар чиқариш , унинг
айланиши ҳамда уларни тўлаб берилиши билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар
йиғиндисидир.
Молия бозорининг
таркибий тузилиши
1- чизма
Молия бозори
Сармоялар бозори
Пул бозори
Валюта бозори
22
Қимматли қоғозлар бозорининг энг муҳим томонларидан бири шуки , у юқори даромад
келтирадиган иқтисодиётнинг фаоллиги билан шаклланиб боради. Қимматли қоғозлар
бозори сармояларининг сафарбар этилишини рағбатлантириб, вақтинча бўш турган пул
маблағларининг иқтисодиётдаги турли тармоқлар ўртасида қайта тақсимланишини ,
тақсимлаганида ҳам ривожланиб бораётган истиқболли тармоқлар фойдасига қайта
тақсимланишини таъминлайди. Ривожланган қимматли қоғозлар бозори ишлаб чиқариш
таррақиётини рағбатлантирадиган кучли манба бўлиб хисобланади.
Қимматли қоғозлар бозори хар бир мамлакат иқтисодиётининг таркибий қисмидир.
Қимматли қоғозлар
бозори асосини товарлар бозори, пул ва пул капитали ташкил қилади.
Булар биринчини асоси бўлса, қимматли қоғозлар бозори унинг хосиласи хисобланди.
Ҳалқаро амалиётда қимматли қоғозлар бозорини қуйидагича таснифланади:
1.
Ҳалқаро ва минтақавий қимматли қоғозлар бозори;
2.
Миллий ва худудий қимматли қоғозлар бозори;
3.
Қимматли қоғозларнинг аниқ шаклидаги бозори;
4.
Давлат ва корпоратив (нодавлат) қимматли қоғозлар бозори;
5.
Қимматли қоғозларнинг бирламчи ва хосилавий бозори.
Қимматли қоғозлар бозорининг бундай тавсифланиши қимматли қоғозларнинг амалий
ахамиятидан келиб чиқади. Ҳалқаро қимматли қоғозлар бозорига дунёнинг кўп
мамлакатлари расман тан олган фонд биржалари (Нью-Йорк, Лондон, Франкфурт, Цьюрих,
Токио) киради. Минтақавий қимматли қоғозлар бозорига дунёнинг маълум минтақалари
(Лотин Америкаси, Шарқий Осиё, Марказий Осиё) учун шаклланган бозорлар киради.
Миллий бозор эса аниқ бир мамлакатда шаклланган ва фаолият кўрсатаётган бозор
хисобланади. Ҳудудий бозор эса аниқ бир мамлакатнинг миллий қимматли қоғозлар
бозорининг маълум худудларда фаолият кўрсатаётган бозорини ташкил этади ва ҳ.к.
Қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар ва эмитентлар ўртасида вақтинча бўш пул
маблағлар харакати, унинг миқдори жуда кўп омилларга боғлиқ.. Улардан асосийлари
қуйидагилар:
1. Қимматли қоғозлар бозорининг даромадлилик
даражаси;
2. Қимматли қоғозлар бозорининг солиққа тортилиш даражаси;
3. Қимматли қоғозлар бозорида капитал ва у келтирадиган фойдани йўқотилиш хатари
даражаси;.
4. Қимматли қоғозлар бозорида сармоядорлар ҳақ-хуқуқларини химоя қилиш даражаси;
5. Қимматли қоғозлар бозоридан тўлиқ , аниқ ва ошкора маълумотларнинг мавжудлик
даражаси ва бошқалар.
Бу таъкидлаб ўтилган омиллар қимматли қоғозлар бозори ривожланишига ёки
аксинча
унинг инқирозга учрашига сабаб бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
