Вазирлиги тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий

INGLIZ TEATRI 
XIX asr oxiri va XX asr bo'sag'asida ingliz dramasi va teatrida realizm hamda simvolizmdan 
iborat ikki badiiy yo'nalish yetakchi o'rin tutdi. Birinchisi, ya'ni realizm B. Shou va J. Golsuorsi 
dramaturgiyasi hamda «Mustaqil teatr* va Ellen Terri, Genri Irving kabi atoqli ijodkorlar 
faoliyatida namoyon bo'ldi. Simvolizm ta-moyillari esa Oskar Uayldning bir qator asarlarida 
hamda aktyor, rejissyor Gordon Kreg spektakllarida ko'zga tashlandi. 
BERNARD SHOU (1856-1950
-y.) 
XIX—XX asrlar chegarasi va XX asrning dastlabki o'n yillik-larida ingliz teatri ko'p jihatdan 
Bernard Shouning ijodiy merosi ta'siri ostida rivojlandi. Shouning badiiy va ijtimoiy faoliyati 
o'ta ko'lamdorligi bilan ko'zga tashlangan edi. U musiqa va teatr tan-qidchiligi sohasidagi 
ko'pdan-ko'p maqolalari, publitsistikasi bilan keng tanilgan edi. 
Shou Dublinda tavallud topdi, uning bolalik, o'smirlik yillari ham shu yerda o'tgan. «Angliya 
Irlandiyani zabt etdi, menga Angliyani zabt etishdan o'zga nima ham qolgan edi», deb yozdi ki-
noya bilan Londonga yoi olarkan. 
Bernard Shou G'arb dramaturgiyasida butkul yangicha tasvir usuli, ya'ni paradoks (zid fikr) 
ifoda usuliga asoslangan yangi drama turini yaratdi va shu bilan tafakkur teatrining 
shakllanishiga asos soldi. Dramaturg tomoshabinlar ongini tarbiyalashni bosh vazifa deb bilib, 
zamondoshlarini aql-idrokli bo'lishga chorladi. Ularni hayotning ijtimoiy qonunlarini anglashga, 
burjuacha axloqqa nisbatan murosasiz bo'lishga undadi. Ayni paytda u insoniyat aql-idrokining 
olamni o'zgartirishdagi cheksiz kuch-qudratiga komil ishonch bilan qaradi. 
B. Shou zamonaviy voqelikni tadqiq etishda umum tomonidan e'tirof etilgan, lekin har 
kimga ham botavermaydigan jumboqli paradoks (zid fikr) ifoda usulini o'z ijodi uchun asos qilib 
oldi. Turkum asarlarini ham u g'alati nomlar bilan ataydi. Xususan, «Bo'ydoq uy-lari* (1892), 
«Ko'ngiI o'g'risi* (1893), «Uorren xonimning kasb-kori» (1894) degan uch asarini «yoqimsiz 
pyesalar* deb atagan. Bu asarlarda burjua jamiyatining turli axloqiy muammolari olg'a suril-gan. 
«Bo'ydoq uylari* pyesasidagi chayqovchi Sartorius, uning gu-mashtasi Likchiz va zodagon 
naslining arzandasi Trench o'zaro kelishib, tashlandiq kulbalarda yashovchi kishilar mablag'i 
hisobiga boyishni o'zlariga kasb qilib olgan kishilar tarzida ko'rinadi. 

---

72 
Ijtimoiy adolatsizlik masalasi «Uorren xonimning kasb-kori» asarida yana ham keskin 
qo'yilgan. Unda Uorren xonim fohishaga aylanib, Ovro'poda qator ishratxonalar ochadi. Muallif 
bu uchun unigina qoralamaydi, shuhday harakatga yo'l qo'ygan barcha fu-qarolarni qoralaydi. 
B. Shou «yoqimli pyesalar» deb atalgan «Inson va qurol* (1894), «Kandida» (1895), 
«Taqdir xohishi» (1895) va «Omon bo'lsak ko'ramiz» (1896) turkum pyesalarida muallif 
zamondosh-larining insoniylikka daxlsiz o'y-intilishlari ustidah kuladi. «Shay-tonning shogirdi» 
(1897) hamda «Sezar va Kleopatra* (1898) tari-xiy dramalarida yuqoridagi asarlarda ko'tarilgan 
muammolarni davom ettirib, mustamlakachilik siyosatini fosh etadi. 
Shou yangi asrni hajman ulkan «Inson va o'ta qudratli odam» (1903) degan falsafiy 
komediyasi bilan kutib oldi. Uning nazarida o'ta qudratli inson kelajak kishisi bo'lib, 
yomonlikdan yiroq, g'ayrat-intilishlari buzishga emas, balki yaratishga qaratilgan insondir. 
Jahon urushi arafasida Shou o'zining keng tarqalgan asarlari-dan biri «Pigmalion» (1913) 
pyesasini yaratadi. Bu «Sohibjamol Galateya» yaratib, unga ishqi tushib, shu ishqi tufayli unga 
jon ki-ritgan haykaltarosh Pigmalion haqidagi rivoyatning zamonaviy nusxasi edi. «Sohibjamol 
Galateya»ga aylangan londonlik gulchi qiz Eliza va uning otasi Alfred haqidagi bu asarga awal 
drama teatrlari, keyin musiqiy teatrlar (kompozitor F. Lou tomonidan «Mening dilbar 
sohibjamolim* musiqali komediyasi yaratilgan) uzoq sah-naviy umr ato etdi. 
1894-yildan Shou o'zi yozgan aksariyat asarlaridan c zi sahnaga qo'ya boshlaydi. U 
aktyorlardan qahramonlar ruhiyatiga to'liq kirish asosida mubolag'aviy, g'aroyib ifodaviy 
usullami qo'llanishini talab etardi. 1914-yili u «Pigmalion» asarini ham «Alo hazratlari teatri»da 
sahnaga qo'yadi. Aktyorlardan Stella Patrik Keypbell (Eliza) va Ger-bert Birbom Tri 
(Higgins)larga Shou asar oxirida qahramonlar sevgi-sini ko'rsatishni keskin man etgan. Sababi 
bu Shouning badiiy uslu-biga zid edi. Pyesa sevgi haqida emas, balki insonning ulkan imkoni-
yatlari haqida bo'lib, unda Eliza professor Higgins yordamida o'zligini topadi. Shou armiya 
burjua sharoitida bunday komillikka erishishning imkoni yo'q. inson o'z qismati haqida o'zi 
o'ylashi kerak degan xu-losaga kelib, asar oxirini jumboqli tarzda qoldiradi. 
Birinchi jahon urushining jarohatli oqibatlarini dramaturg eng sara «Qalblar vayron bo'lgan 
xonadon* (1913—1919) va «Parivash Ioanna» (1923) asarlarida umumlashtirgan. Kinoyachi, 
hajvgo'y, zid fikr ustasi Shou mazkur asarlarda sajiya va voqealarni fojiaviy ruhda talqin etuvchi 
ruhshunos sifatida ko'rinadi. «Qalblar vayron bo'lgan xonadon» asarida zukko, nozik ta'b, lekin 
birinchi jahon urushiga yo'l qo'ygan ovro'polik ziyolilar hajv ostiga olinadi. «Mazkur nom faqat 
pyesaning nomigina emas, balki, ushbu ♦vayron bo'lgan xonadon* urush arafasidagi butun 
madaniy va beg'am Ovro'poning o'zi hamdir*, degan edi muallif. 
«Parivash Ioanna* Shou dramaturgiyasining eng yuksak na-munalaridan biriga aylandi. 
Jannani to'la ma'noda xalq qahramoni deyish mumkin. «Men yer farzandiman, shu yerda mehnat 
qilib, kuch-quwat oldim. Haqiqiy xalqning kimligi menga kundek ravshan, u ishlab o'ziga non 
topib, tirikchilik qiluvchi xalqdir, — deydi Janna, — ...Bilaman, qahringizning cheki yo'q, men 
endi ko'zlarida o't misol chaqnab turuvchi sevgisi bilan bu qahmi so'ndiruvchi oddiy odamlar 
oldiga ketgum. Meni o'tda kuydirasiz, ko'nglingiz joyiga tushar, lekin bilingki, men o'tda yonsam 
ham, xalq qalbida abadiy qolurman». 
Shou «Parivash loanna* asarini bu shaxsga murojaat etgan o'z salaflaridan Shekspir va 
Shiller, Volter va Mark Tvenlarga nisbatan munozara tarzida yozgan. Uning Jannasi 
mutaassibona dindorlik-dan holi ravishda olamga tiyran ko'z bilan qarovchi qahramon. U tarix 
jarayonini anglab, uning istiqbolini ko'rib harakat qiluvcha xalq aql-idrokini o'zida mujassam 
etgan qahramon qiz tarzida namoyon bo'lgan. 
Jannani xudo bilan odamlar orasida arosatda qolgan kofirga «siyosiy zarurat* yuzasidan qatl 
etadilar. Din a'yonlari, ingliz va fransuz hukmdorlari Jannani yo'q qilish bilan xalqning erkin, 
mag'rur ruhini bukish uchun o'zaro birlashadilar. 
Pyesa xotimasi achchiq kinoya va kesatiqqa to'la: Jannaning o'tda yondirilishigina fojiali 
emas, qatldan so'ng yigirma besh yil o'tishi bilan uning oqlanishi g'alati bir fojiona jumboq. 
1920-yili Janna nomining abadiy ulug'lanuvchi mo'tabar nomlar qatoriga kiritilishi yana ham 
g'alati hoi. «Qandayin alam-sitamlikki, har kim meni maqtayversa! Unitmang, men pariman, 

---

73 
parilar har qanday mo'jizaga qodir, aytinglarchi, go'rdan chiqb tiriklayin paydo bo'lishimni 
hoylaysizmi?* deya alam-iztirobda savol beradi Janna. Rad javobini eshitgach yana xitob qiladi 
u: «E, parvardigor, sen shundayin sahiy zaminni yaratding, qachon u o'z parilarini mu-nosib 
qabul qilarkin? Qachon, e hudoyim, qachon?*. Bu so'zlarni muallif zamondoshlariga qaratadi. 
20-yillarning boshida Shou o'zining «MafusaiI sari, orqaga» degan beshta pyesadan iborat 
eng hajmdor pentalogiyasini yaratadi. Bu yerda Shou faylasuf va publitsist sifatida ko'rindi. 
Shouning 1930-40-yillardagi ijodida uning diqqati ko'proq si-yosiy dolzarb masalalarga 
qaratildi. U shu yillari yozilgan «01ma yuklangan arava» (1929), «Achchiq, lekin haqiqat» 
(1931) va «Jeneva» (1938) degan uch siyosiy komediyasini «siyosiy g'aroyibotlar» deb ataydi. 
«01ma yuklangan arava» pyesasida Shou fashizm qarshisida uni o'chib qolgan beqaror 
demokratiyani beshavqat fosh etadi. Angli-yaning AQSHga iqtisodiy qaramligini ko'rsatadi. 
«Jeneva» pyesasida Batler, Bombardoni, Flando degan to'qitna nomlar bilan murdor fashist 
siyosatchilari ustidan xalqaro sud jarayonini bosh-laydi, tajovuskorlar yurishiga to'siq 
qo'yolmagan davlat rahnamo-larini hajv ostiga oladi. 
Shouning «Umidsizlik orollarining g'ofil bandasi* (1931) pyesasi-oxirida ham sud sahnasi 
bor. Bu safar u butun insoniyatni «qiyomat qoyim» azobi doirasiga tortadi. Pyesa janriga ko'ra 
«qiyomat qoyim bilan yuzma-yuz» deb atalgan. Momaqaldiroq gumburi eshitilmaydi, chaqmoq 
chaqini ko'rinmaydi, osmon ham ostin-ustun bo'lmaydi. Bi-roq odamlar guruh-guruh bo'lib yoki 
bitta-bitta g'oyib bo'laveiadi. London birjasi yopiq, jamoalar palatasida jog' ham yo'q. professor 
o'qituvchilar ma'ruza o'qiyotib misoli paiiangandek yo'qlikka aylanar edi. Lekin Shou «mahshar 
kuni»ni olamning oxiri deb emas, balki haqiqiy insoniy «mas'ullikning bo'shlanish kuni», degan 
xulosa chiqaradi. Jamiyatga nafi teguvchi, turmush farovonligi uchun ku-rashuvchi kishilar 
yashash huquqini oladilar. 
Jahonga taniqli adib o'zining so'nggi «Uzoq kelajak haqida masal» — pyesasida uchinchi 
jahon urushi vasvasalariga qarshi maydonga chiqdi. U avlodlarga tinchlik uchun kurashish 
lozim-ligini vasiyat qilib qoldirdi. «Yoshlar urush qurboniga aylanma-sunlar», degan so'zlar 
uning so'nggi so'zlari bo'lib qoldi.