Вазирлиги тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий

LYUDVIG TIK (1773-1853-y.) 
Lyudvig Tik teatr tarixchisi, tarjimon, rejissyor va bir qator pyesalar muallifi bo'lish bilan 
birga nemis romantik dramaturgiyasi va teatri tarixidan nufuzli o'rin olgan dramaturglar 
sanog'ida turadi. 
Tik butun umrini adabiy va teatr ijodiga qaratgan zot edi. Ko'pgina romantiklar qatori Tik 
ham xalq ijodi va ko'hna nemis adabiyotiga alohida qiziqish bilan qaraydi. U nemis ertaklarini 
romantiklar ruhida qayta ishlab, ularni nashr ettiradi. Nemis «Xalq ertaklari» deb atalmish 
kulliyotlar ham uning e'tiboridan chetda qolmaydi. U XV—XVII asrlarda ijod qilgan nemis 
dramaturglari asarlarini to'plab o'rgandi va keyinroq ular «Nemis teatri* nomi bilan to'plam 
tarzida nashr etiladi. Tikning «Ko'hna ingliz teatri* degan kitobi ham uning o'tmish teatr 
hayotiga qiziqib qaraganligi-dan dalolatdir. 
Nemis romantiklariga xos to'pori va g'arib kundalik hayotdan uzoqlashish hususiyati Tik 
asarlarida yaqqol aks etgan. Bunga u er-tak-pyesalarda real borliq bilan teatr tomoshasi, maishiy 
turmush bilan taxayyur chegaralarini bir-biriga tutashtirish orqali erishdi. 
«Etik kiygan mushuk» 
(1797) va 
«Olamning pala-partishligi» 
(1799) pyesalarida, masalan, 
ishtirokchi kimsalar badiiy timsollik holatidan chiqib, dab-durustdan sahna ishchisi bilanmi, asar 
muallifimi, to-moshabin bilanmi muloqotga kira boshlaydi. Odatda, tomosha davomida sahnada 
ro'y beruvchi «ishkalliklai> oraga tushib, san-naviy holatni buzishga olib keladi. Shu usul bilan 
muallif tasvir-lanuvchi hayot voqeligiga nisbatan o'z kinoya va istehzoli munosa-batini ifoda 
etadi. 
Shu ma'noda Tikning «Bolalar uchun ertak* deb ataluvchi «Etik kiygan mushuk* pyesasi 
juda ibratli. Bu odatdagicha boy-vachchalar, zodagonlar didiga mo'ljallangan asarlardan farqli 
o'laroq, keng doira teatr ishqibozlariga qaratilgan g'ayriodatiy komediya edi. Ayni paytda u teatr 
romantizmning romantik kinoya qoidasini amalda tasdiq etuvchi dasturiy asar hamdir. Undagi 
voqealar romantiklar alohida ko'ngil qo'ygan «teatrda teatr* ifoda usuli asosiga ko'rilgan. 
Sahnada teatr sahnasi va tomoshabinlar zali: voqea bir vaqtning o'zida zalda ham, sahnada ham 
davom etadi; sahnada etik kiygan mushuk haqida ertak namoyishkorona ravishda o'ynaladi; 
soddadil, lekin qovoqbosh bechora hoi Gotlib meros ol-ish o'rniga mushuk oladi. Mushuk 
bo'lganda ham biroz olg'irligi bo'lsa-da, turgan-bitgani aql, amali zo'r mushuk edi. Mushik o'ziga 
bashang etik tiktirib berilishini so'raydi, shundan so'ng u ertak syujeti bo'yicha noshud xo'jayini 
ishini o'nglashga kirishadi. Kishilar ko'zi tushishi bilan quti o'chadigan, o'z mahramlarini ezib 
adoyi-tamom qilgan Olabuji tengsiz imkonini ko'z-ko'z qilib, turli qiyofalarga kiradi, lekin 
behosdan sichqonga aylanib qolganini o'zi ham sezmaydi. Shu on mushuk bir tashlanadi-yu, uni 
gumdon qiladi. Asfalasofinga ketgan zulmkorning martabasi-yu," boyligi Gotlibga o'tadi. Bu 
hodisaga mushuk «Endi Gotlib misolida bosh-qaruv tizg'ini uchinchi tabaqa (burjua) qoiiga 
o'tdi» deya istehzoli so'z qotadi. «Demak, bu inqilobiy pyesa ekana-da» deya tomoshabinlar 
baqirib xushtak chalib, yer tepinib o'z noroziligini bildiradilar. 
Lekin bu yerda inqilobdan asar ham yo'q edi. Ovsar Gotlib malikaga uylanadi, yangi qirol 
yaxshi xizmatlari uchun mushukni orden bilan mukofotlaydi va dvoryanlik unvonini beradi. 
Tomosha davomida sahnadagi tomoshabin pyesa voqeasiga aralashib, unda goh hayotiy 
haqiqat yo'qligi, goh pand-nasihat unutilganligini aytib g'ovg'o ko'taradi, tomosha alg'ov-dalg'ov 
tusga kiradi. Quti o'chgan muallif sahnaga chiqqanicha niyatini tu-shuntira ketadi, aktyorlar 
qo'rquvdan suflyor so'zini eshitolmay 

---

52 
«Etik kiygan mushuk» 
(1797) va 
«Olamning pala-partishligi» 
(1799) pyesalarida, masalan, 
ishtirokchi kimsalar badiiy timsollik holatidan chiqib, dab-durustdan sahna ishchisi bilanmi, asar 
muallifimi, to-moshabin bilanmi muloqotga kira boshlaydi. Odatda, tomosha davomida sahnada 
ro'y beruvchi «ishkalliklar» oraga tushib, san-naviy holatni buzishga olib keladi. Shu usul bilan 
muallif tasvir-lanuvchi hayot voqeligiga nisbatan o'z kinoya va istehzoli munosa-batini ifoda 
etadi. 
Shu ma'noda Tikning «Bolalar uchun ertak» deb ataluvchi «Etik kiygan mushuk» pyesasi 
juda ibratli. Bu odatdagicha boy-vachchalar, zodagonlar didiga mo'ljallangan asarlardan farqli 
o'laroq, keng doira teatr ishqibozlariga qaratilgan g'ayriodatiy komediya edi. Ayni paytda u teatr 
romantizmning romantik kinoya qoidasini amalda tasdiq etuvchi dasturiy asar hamdir. Undagi 
voqealar romantiklar alohida ko'ngil qo'ygan «teatrda teatr» ifoda usuli asosiga ko'rilgan. 
Sahnada teatr sahnasi va tomoshabinlar zali: voqea bir vaqtning o'zida zalda ham, sahnada ham 
davom etadi; sahnada etik kiygan mushuk haqida ertak namoyishkorona ravishda o'ynaladi; 
soddadil, lekin qovoqbosh bechora hoi Gotlib meros ol-ish o'rniga mushuk oladi. Mushuk 
boiganda ham biroz olg'irligi bo'lsa-da, turgan-bitgani aql, amali zo'r mushuk edi. Mushik o'ziga 
bashang etik tiktirib berilishini so'raydi, shundan so'ng u ertak syujeti bo'yicha noshud xo'jayini 
ishini o'nglashga kirishadi. Kishilar ko'zi tushishi bilan quti o'chadigan, o'z mahramlarini ezib 
adoyi-tamom qilgan Olabuji tengsiz imkonini ko'z-ko'z qilib, turli qiyofalarga kiradi, lekin 
behosdan sichqonga aylanib qolganini o'zi ham sezmaydi. Shu on mushuk bir tashlanadi-yu, uni 
gumdon qiladi. Asfalasofinga ketgan zulmkorning martabasi-yu," boyligi Gotlibga o'tadi. Bu 
hodisaga mushuk «Endi Gotlib misolida bosh-qaruv tizg'ini uchinchi tabaqa (burjua) qo'liga 
o'tdi» deya istehzoli so'z qotadi. «Demak, bu inqilobiy pyesa ekana-da» deya tomoshabinlar 
baqirib xushtak chalib, yer tepinib o'z noroziligini bildiradilar. 
Lekin bu yerda inqilobdan asar ham yo'q edi. Ovsar Gotlib malikaga uylanadi, yangi qirol 
yaxshi xizmatlari uchun mushukni orden bilan mukofotlaydi va dvoryanlik unvonini beradi. 
Tomosha davomida sahnadagi tomoshabin pyesa voqeasiga aralashib, unda goh hayotiy 
haqiqat yo'qligi, goh pand-nasihat unutilganligini aytib g'ovg'o ko'taradi, tomosha alg'ov-dalg'ov 
tusga kiradi. Quti o'chgan muallif sahnaga chiqqanicha niyatini tu-shuntira ketadi, aktyorlar 
qo'rquvdan suflyor so'zini eshitolmay dovdiraydi, ishchilar sahna pardasini beo'rin yopib, yana 
muallifni gapga qoldiradi. 
Pyesa siyosiy musohabadan ham holi emas. Unda muallif nazarida biron-bir o'zgarishga yo'l 
ocholmagan fransuz inqilobi haqida sha'malar eshitilib turadi. Uchinchi tabaqa vakili Gotlib 
obrazi 
kinoyaviy 
usulda 
chizilgan. 
Fikr-o'yi 
taralabedodlik 
bilan 
band 
zodagon 
tomoshabinlarning to'rachilik kayfiyati xajv ostiga olinadi. 
Turmush ikir-chikirlari tasvirining «ayoliy tasawur bilan qo-rishiq holda kelishi, ko'tarinki 
orzu-istak va kinoya uyg'unligi, ada-biy teatrga xos masharaomuz ifoda usullari Tik pyesalari 
Gotsining pyesa-ertak «fyablari» bilan yaqinligidan dalolat beradi. Tik yangi teatr tasvirchilik 
vositalarini ishlab chiqadi. U teatrning shartlilik tabiatiga asoslanadi. «Teatrda teatr» 
jozibadorligini ko'rsatish ma-horatida bo'lg'usi rejissura ustasining yoii va teatr nazariyachi-
sining o'tkir zakovati ko'rinib turardi. Tik tomonidan sinchkovlik bilan ishlanib, amalda 
qo'llanilgan teatrga xos tomoshaviylik usuli estetik tamoyil tarzida dramaning keyingi rivojiga 
o'z ta'sirini ko'rsatdi, 
1799-yildan Tik ijodining ikknichi bosqichi boshlanadi. Bu davrda XV—XVI asrlar nemis 
xalq kitoblari asosida yaratilgan «Av-liyo Genovevaning hayoti va o'limi* (1800), «Imperator 
Oktavian* (1804), «Fartunat» (1816) pyesalari diniy sujetlar tasviriga qaratil-gan. Bulardan 
birinchisi eng mashhuri bo'lib, unda o'rta asr mirakli, shaklida avliyo. Genoveva hayoti tasvir 
etilgan. Asarda ka-tolikchilik ruhi, o'rta asr davriga ihlosmandlik tuyg'usi ufurib turadi. «Avliyo 
Genovevaning hayoti va olimi» diniy o'git ruhidagi asargina emas. Unda xalq kitobidan olingan 
oddiygina lavha ko'hna rivoyat tarzida tasvir etilgan. Pyesada diniy ohang ixlos qo'yishga 
qaratilgan tashxis tarzida namoyon bo'ladi. 
Tik pyesalar yozish bilan birga o'zini rejissyor sifatida ham ko'rsatgan. 1819-yildan u 
Drezden teatrining badiiy rahbarligi vazi-fasini egallaydi. Tik teatrning nimaligini «His-

---

53 
ehtiroslar epkini, bu-yuklik va yuksaklik, hayrat va dilkusholik* vositasida kishini o'ziga rom 
etuvchi badiiy tasawur tarzida ta'riflaydi. Tikning fikricha, bunday maftunkorlikka klassitsizmga 
xos ohangdorlik va va'z usuli o'rnida tabiiy hayotiy nutq asosida o'zaro uyg'un harakat qilish 
orqali erishish mumkin. Uning talabiga ko'ra, spektakl shartlilik asosida bezalishi, tomoshabin 
diqqatini aktyordan chalg'itmaslik uchun orqaga gilam tortib, spektakl ko'rsatish lozim. Teatr 
liboslari ham shu kabi shartli umumlashgan tarzda bo'lishi mumkin. Tik aktyor bilan tomoshabin 
orasida o'zaro: uyg'unlik yaratgan Shekspir davri teatrini eng ibratomuz teatr deb hisoblagan. 
Tik teatr faoliyatining ahamiyati uning teatrda romantizm estetikasi tamoyillarini tasdiqlashi 
bilan izohlanadi. Atoqli adib va dramaturg Kleys esa o'z pyesalari orqali nemis romantik drama-
sining repertuardan o'rin olib, nemis sahnasida uzoq vaqt davomida hukm surishini ta'min etib 
berdi.