Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ichki axborotlar tizimi hammadan avval interaktiv xizmat faoliyati- ning turli tomonlari va uni holatini aks ettiradi. Bu turdagi ma’lumotlarga buyurtmanoma, buyurtma, shartnoma va hisobotlaming ma’lumotlari kirishi mumkin. Ichki axborotlar rahbarlar va mutaxassislarga aniq qarorlami ishlab chiqish va qabul qilishni osonlashtirsa ham, ammo ulami axborotlaming boshqa turlaridan ajratgan holda foydalanish kerak emas, chunki ko'pgina ma’lumotlarga ega emas va jiddiy kamchiliklarga ega.
Joriy tashqi axborotlar tizimi yordamida tashqi muhitda vujudga kelgan hodisalar va vaziyatlar haqida ma’lumotlar olish mumkin bo‘lgan manbalarga qaratilgan.
MABT ko‘pgina dasturiy vositalarda amalga oshirilgan ko‘p sonli iqtisodiy- matematik usullarga asoslangan holda marketing ma’lumotlarining katta oqimlarini tezkor tadqiqot qilishga imkon beradi. Uning natijalari axborotlami tahlil qilish tizimiga kelib tushadi.




614


20 - bob. Marketing faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari


Marketing axborlarini tahlil qilish tizimi o‘z ichiga natijaviy ma’lumotlaming o‘zaro bog‘liqligini kerakli to‘liqlikda aniqlashga imkon beruvchi iqtisodiy-matematik modellaming majmuasini oladi, bu esa quyidagi savollarga javob berish imkoniyatini beradi:

1. 
   asosiy omillaming axborot mahsulotlarining sotilishiga ta’sirini va ulaming ahamiyatliligini;
   
2. 
   bozoming tegishli segmentida narxlaming yoki reklama xarajatlarining o‘sishi bilan sotish darajasining imkoniyatlarini;
   

v)korxona axborot mahsulotlarining uning raqobatbardoshligini ta’min- lovchi muhim xususiyatlari;
g)marketing strategiyasini muvofiqlashtirish;
djinteraktiv xizmatlaming faoliyatini baholashni;
ejqarorlar qabul qilishni qo‘llab-quwatlanishini ta’minlash;
jjMABTni faoliyat yuritishning samaradorligini yaxshilanishini va boshqalami.
Marketing faoliyatining ko‘rsatkichlarini tahlil qilish bosqichida nazorat qilish, rejalashtirish va fundamental tadqiqotlami olib borish uchun axborotlar vujudga keladi, ular esa marketing muhiti obyektlarining haqiqiy va rejaviy holatlarini taqqoslash jarayonlarida aniqlanadilar. Nazorat qilish uchun axborotlar marketing faoliyati ustidan doimo kuzatishni amalga oshirish va sotishni kengaytirishning tendensiyalari, muammolari va imkoniyatlari tezkor aniqlash maqsadida ishlab chiqiladi. U muammolami oldindan ko‘ra bilishga, faoliyat natijalarini reja bilan mukammalroq va har taraflama taqqoslashga va kerakli ma’lumotlami tezkor usulda olishga imkon beradi. O‘z navbatida rejalashtirish va tartibga solish uchun axborotlar muqobil rejalar natijalarini kompyuterli modellashtirish yo‘li bilan olinadi. Fundamental tadqiqotlar uchun axborotlardan qarorlar qabul qilish qoidalarini ishlab chiqish va tekshirish natija aloqalarini belgilash uchun foydalaniladi. Ular marketing bo‘yicha mutaxassislaming o'z harakatlarining natijalarini baholash imkoniyatlarini ancha oshiradi.
MABTning xususiyatlaridan biri — axborotlar tahlilini grafik usullari tizimchasidir. Xorijiy mamlakatlarning tajribasi interaktiv xizmatning moliyaviy-iqtisodiy faoliyatini tadqiqot qilish jarayonlarida grafik tavsiflash muhim ahamiyatga ega ekanligidan darak beradi. To‘g‘ri tuzilgan grafik marketing axborotlarini ta’sirliroq, esda qoluvchi va qulay o‘zlashtiriladi. Tijorat faoliyatida bu usul axborot mahsulotlari va xizmatlari bozori, talab va takliflaming holati va tovarlar reklamasidagi ishlaming vujudga kelgan holatini namoyish qilish uchun keng qo‘llanishga ega. Grafikli tavsiflar nafaqat o'rganilayotgan hodisalami tasvirlash ishida, balki marketing axborotlarini umumlashtirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari MABTning boshqa tizimchalari 20.6-rasmda keltirilgan.
Shunday qilib MABTning ushbu tizimchasi muhim axborotlami katta tezlik, aniqlik va epchillik bilan kirib bo‘ladigan qilib, osonlashganroq marketing siyosati va strategik rejalashtirishni o'tkazishga va axborotlami




§ 20.2. Axborot mahsulotlari va xizmatlari marketingida AKTni qo'llash


615


vaqt birligi bo'yicha samarali tahlil qilish va hisoblash asosida qaror qabul qilishga imkon beradi.
MABTning yana bitta farqi axborot mahsulotlari va xizmatlarini reklama qilish tizimchasining mavjudligidan iboratdir. Ushbu tizimcha axborot sohasi tovarlarinikompyuter tarmoqlari va telekommunikatsiyalar orqali reklama qilishga imkon beradi. Unda foydalaniladigan reklama tasvirlarini kompyuter grafikasining har xil vositalari asosida yaratiladi.
Marketing faoliyatida MABTdan keng foidalanishga to'sqinlik qilib turuvchi asosiy sabablar quyidagilardir:





20.6-rasm. MABT tizimchalari.

• 
  MABTning vazifaviy ta’minlanishini ko'proq axborot-ma’lumotno- maviy va yig‘ma-guruhni xarakterga ega vazifalami yechishga mo'ljallan- ganligi;
  
• 
  amaldagi MABTda marketing bo‘limi xodimlari tomonidan qaror-lami tayyorlash va qabul qilish jarayonining to'liq davrini amalga oshirish bo'yicha yagona tizimning amalda yo'qligi;
  
• 
  axborotlami olish va ishlab chiqishning ishonchliligi va jadallili-gining yuqori bo’lmagan darajasi;
  
• 
  dastlabki ma’lumotlami tayyorlashning ko'p mehnat talab kilinishi.
  

Yechilayotgan vazifalaming tezkorligi marketing bo'yicha mutaxassis- laming oldiga ma'lumotlar bazalaridan faqat haqiqatdan ham ulami yechish ehtiyojlariga javob beruvchi axborotlami olish muammosini qo'yadi. Bundan tashqari, tanlab olingan ma’lumotlar hamma vaqt ham u yoki bu so'rovlarga mos kelmaydi. Bu MABT ma’lumotlami unga hech kim tomonidan belgilanmagan algoritmi bo'yicha ishlab chiqishga imkon berishi bilan izohlanadi.
Marketing bo'yicha mutaxassislarga ko'rib chiqilayotgan obyekt haqidagi umuman qandaydir axborotlar emas, balki yetishmayotgan bilimlar kerak. Demak, MABT foydalanuvchining so'rovini unga u yoki bu vaziyatdagi




616


20 - bob. Marketing faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari


xarakterlar haqidagi bilimlami shakllashtirish uchun o‘zgartirishi zarur. Muammoni yechish uchun MABTning o‘zi muammo soha haqida, masalan, dalillar o‘zaro qanday tartibda bog‘langan va bu bog'lanishdan u yoki bu holatlarda qanday foydalanish haqidagi keng bilimlarga ega bo‘ lishi kerak. Bu turdagi MABT ishlab chiqishga nafaqat mavjud ma’lumotlar, balki muammoli soha haqidagi bilimlarga ham suyanadi.
Kerakli ma’lumotlaming yo‘qligi, ulami yechish yo‘llarining ziddiyatliligi, noaniqligi va muqobilliligi bilan ta’riflanuvchi marketing vazifalarini yechish jarayonlarida miqdoriy usullami emas, balki evristik tajribaning ahamiyati ko‘proqdir. Bunday hollarda ekspert tizimlaridan foydalaniladi, ular, mohiyati bo‘yicha, qarorlar qabul qilish tizimlari bo'ladilar.
MABTni muvaffaqiyatli faoliyat yuritishining asosiy sharti ulami tanlash muammosidan iboratdir. MABT ko‘p miqdorda ishlab chiqilganligi sababli, qonunan quyidagi savol vujudga keladi: nima uchun bulardan ba’zi birlari muffaqiyatli faoliyat yuritadi, boshqalari esa yo‘q ? Ulami yomon ishlashining aloqaning texnik vositalari, ShKlar, dasturiy ta’minot, kommunikatsion tizimlaming kamchiliklari yoki boshqa sabablar bilan izohlash mumkinmi?
Axborot tizimlari bozorining tahlili MABTni tanlashdagi qiyinchiliklar asosan bo‘lajak xaridorlami mavjud MABTlar haqida xabardor emasliklaridan, hamda ma’lumotlaming solishtiruvchi parametrlarini bilmasliklari 'bilan izohlanadi.
Hammadan awalo, MABTlar bu tizimlar marketingining samaradorligiga ta’sir qiluvchi bir qator mezonlaming talablariga javob berishlari kerak, ya’ni:

1. 
   umumiy va tor ixtisoslashtirilgan vazifalami yechish imkoniyatiga qodirlik. Qiyinchiliklami yechish taxminan oldingidagidek amalga oshiri- lishi kerak, ammo bunda marketingning aniq vazifalarini yechish uchun u yoki bu modellardan foydalanishning maqsadga muvofiqdigii.i . kerak. O‘z navbatida marketingning umumiy '-azifalanni yccl-!*-»’ i?U"- xarajatlaming nisbaii, ulaming &amaradorligi va foydalanishning :s'"i■ncl I:'ig; kabi ko’rsatkichlardan kelib chiqish kerak;
   
2. 
   tizim foydalanishda interaktiv, tez harakatlanuvchi, vaqt omilini ta’sir qilish sharoitlarida tezkor tatbiq etiladigan bo‘lishi kerak. Bu barcha parametrlarga javob berishi uchun u hammadan avval moslashuvchan, ya’ni yangi marketing axborotlarini o‘zlashtirish imkoniyatlariga ega bo‘ lishi kerak;
   

v) tizim axborot bozorining yangi talablariga, ma’lumotlar va iqtisodiy- matematik modellarga tarkibiy o’zgarishlar, xotiradagi axbomtlami taqsim- lanish imkoniyatlariga moslashish imkoniyatiga, unumdorlikning belgilangan darajasiga qo’llab-quwatlangan holda ega bo‘lish uchun g’oyatda egiluvchan bo‘lishi kerak;
g) u aniq va detallashtirilganlikning yuqori darajasi bilan farqlanishi kerak, chunki axborot sohasidagi marketingning tezkor vazifasi g'oyatda murakkabdir. Bu yo’nalishni noto‘g‘ri tanlash quyidagi salbiy hodisalar: vaqtincha to‘xtab qolishlar, kechikishlar, vaqt bo'yicha jarayonlami mos kelmasligi va boshqalarning qimmatbaho zanjirli reaksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Úshbu holat aniq va o‘z vaqtidagi ma’lumotlami olish




§ 20.3. Axborot — tijorat faoliyatining predmeti sifatida


617


uchun kerakli axborot tizimlarini yaratish bo‘yicha qo‘shimcha xarajatlar va harakatlami to‘liq oqlaydi.
Foydalanuvchilaming MABTning oldiga qo‘ygan axborot, texnik va texnologik xarakterga ega bunday umumiy talablariga faqat marketing tadqiqotlarining natijalarigina javob beradi. O‘z navbatida axborot bozorida mavjud MABTning samarali faoliyat ko‘rsatishi faqat zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan reklamalaming har xil shakllari yordamidagina amalga oshirilishi kerak.
§ 20.3. AXBOROT — TIJORAT FAOLIYATINING
PREDMETI SIFATIDA
Hozirgi vaqtda har tomonlama rivojlangan jamiyatni axborotlashgan deb ataydilar. Hisoblash texnikasi va aloqa vositalarining keng rivojlanishi dastlab hayolga ham keltirib bo'lmaydigan qatta hajmlardagi va jadallikda axborotlami yig'ish, saqlash, ishlab chiqish va uzatishga imkon bermokda. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tufayli insonning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyati, uning kundalik muloqati sohasi jahon tsivilizatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan tajribalar, bilimlar va ma’naviy boyliklami jalb qilish hisobiga haqiqatdan ham chegarasiz kengaymoqda. Milliy iqtisodiyotning o‘zi esa borgan sari kamroq darajada moddiy boyliklami ishlab chiqarish va ko‘proq darajada axborot mahsulotlari va xizmatlarini yaratish va tarqatish sifatida ta’riflanmoqda.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari iqtisodiy rivojlanishning muhim omili bo'lgan holda nafaqat fan va texnikaning mahsulidir. Amalda xo‘jalikni axborot bilan qoplab olinmagan bitta ham muhim sektorini aytish mumkin emas (ishlab chiqarish, transport, kredit-moliya sohasi, savdo). Shuning bilan birga axborot mahsulotlari va xizmatlarini bundan keyin sotish (tarqatish) uchun yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari — hisoblash texnikasi va aloqa vositalari orqali axborotlami yig‘ish, saqlash va taqdim etishning zamonaviy usullaridan foydalanib ishlab chiqish mustaqil soha sifatida shakllanmoqda.
Turli soha mutaxassislari fundamental masalalar bo‘yicha, xususan, axborot faqat insoniy sivilizatsiyaga tegishlimi, yoki u jonsiz tabiatga ham xosmi, axborot tushunchasi unga yaqin bo‘lgan ma’lumotlar va bilimlar tushunchasidan nima bilan farqlanishi bo‘yicha bir bitimga kela olmayotirlar. Har xil, ba’zida butunlay qarama-qarshi nuqtai nazarlami ilgari surilishi, aftidan ushbu muammoning murakkabligi, axborotlaming turmushlarimizda muhim va bir ma’noli bo‘lmagan o‘rinni egallashi bilan bog‘liqdir. Bu sharoitlarda axborotlaming barchani qo‘rqituvchi ta’rifini shakllantirishga harakat qilish hozir biror bir ma’noga ega bo‘ lishi dargumondir degan tezis borgan sari keng tarqalmoqda, chunki har xil vazifalar unga turlicha yondashishni talab qiladi.
Inson yashayotgan dunyo moddiy va nomoddiy obyektlardan, hamda ular o‘rtasidagi aloqalar va o‘zaro hamkorliklardan iboratdir. Sezgi organlari asboblar yordamida qayd etiluvchi atrofdagi dunyoning dalillari ma’lumotlar deb ataladi, ular aniq vazifalami hal qilgan taqdirda axborotlarga aylanadi.




618


20 - bob. Marketing faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari


Vazifalami yechish natijasida yangi bilimlar tizimlashtirilgan, haqiqiy yoki tekshiruvdan o‘tgan qonunlar, nazariyalar va tasawurlar va qarashlaming boshqa majmualari ko‘rinishida umumlash-tirilgan ma’lumotlar paydo bo’ladi. Keyinchalik bu bilimlaming o‘zlari boshqa vazifalami yechish va o‘tganlami aniqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlaming tarkibiga kirishlari mumkin.
Intuitiv ravishda «ma’lumotlar», «axborotlar», «bilimlar» tushuncha-lari ko‘pincha tenglashtirilsalar ham, ular to’liqligicha mos kelmaydilar, chunki inson amaliyotining turli jihatlarini ta’riflaydilar. Bu yerda axborotlar va ma’lumotlar o‘rtasidagi farq eng muhimdir. Agar ma’lumotlaming o’zlari jarayonlar va hodisalaming ko‘proq yoki kamroq obyektiv ta’riflari bo‘lsalar (to‘g‘ri, ular qayd etilishi inson tomonidan bajarilishi dalilli, ularga shubhasiz subyektivligini beradi), unda ulami axborotga aylanishi butunlay hal qilinishi kerak bo’lgan muammoning o‘ziga xosligiga bog’liq. Bunda bitta savolga javob berish uchun axborotlarga ega ma’lumotlar, boshqa hollarda umuman hech qanday axborotli yuklamaga ega bo’lmasliklari mumkin.
Ma’lumotlar faqat aniq muammoni hal qilishda, ya’ni ulami iste’mol qilishida axborot bo‘ladi deganda, shu narsa kelib chiqadiki, qat’iy ma’noda axborot emas, faqat ma’lumotlar oldi-sotdisining predmeti yoki tovar bo‘la rladi. Ammo nazariya va amaliyotda vujudga kelgan va qotib qolgan «axborot- tovar» so‘z birikmasini qo’llanishiga qarshilik qilish ehtimol kerakmasdir. Birinchidan, yuqorida aytib o’tilganidek, «ma’lumotlar» va «axborotlar»ning bazisli tushunchalariga nisbatan axborotlarga «tovar» tushunchasini qo’llashni butunlay to‘g‘ri qiluvchi boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud. Ikkinchidan bu judayam muhim, axborot tovar sifatida tarqatilishining muvaffaqiyatli, birinchi navbatda iste’molchilarga taklif qilinayotgan ma’lumotlar qanday darajada ular uchun axborot bo‘lishi bilan asoslanadi.
Ma’lumotlaming axborotlilik darajasi ular qiziqtirayotgan savolga qanchalik to‘liq va samarali javob olish bilan belgilanadi Axborotlilik, birinchi navbatda, tushunarlilik, ma’lumotlaming mazmuniga, kerakli xabarlar yoki dalillar ma’lumotlarda qanday darajada aks ettirilishiga bog’liq. Ammo, axborotlilik, demak, istemol qiymati va bozor narxiga ulami taqdim etish shakli ham ta’sir ko‘rsatadi.
Gap shundaki, ma’lumotlar, haqiqiy dalillarning aksi bo’lgani holda, o‘zlari nomoddiy sohaga kiradi. Ammo ular qandaydir moddiy gavdalanishsiz mavjud bo‘la olmaydilar, buning ustiga ular oddiygina qandaydir manbalarda ko‘pgina boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda bo’ladilar, balki belgilangan shakllarda matnlar, jadvallar, grafiklarda tarkiblashtiriladilar. Bu shakllar ma’lumotlami ishlab chiqaruvchining ba’zi bir axborotli modeli aniq muammo soha haqidagi va qanday axborotlar va ular qanday shaklda ulami aks ettirishi haqidagi tasawurlaming majmuasini bevosita amalga oshiradi. Ma’lumotlami axborotlarga aylantirilishi esa ulaming iste’molchisi tomonidan o’zlarining shaxsiy axborot modellari asosida amalga oshiriladi.
Ma’lumotlar bo‘lg‘usi iste’molchilaming o‘zlari tomonidan generatsiya- lanayotgan hollarda (masalan, tadqiqotchi tomonidan ilmiy tajriba o’tkazila- yotganda), ishlab chiqaruvchi va foydalanuvchining axborot modellari




§ 20.3. Axborot — tijorat faoliyatining predmeti sifatida


619


tarkibiy ravishda mos keladi, ma’lumotlar esa avvaldan o'zlarining eng axborotliroq shakllarida taqdim etilganlar. Agar ma’lumotlar tovar sifatida bo‘lsalar, unda foydalanuvchi axborot mahsulotlar va xizmatlari ulaming ishlab chiqaruvchilari tomonidan bundan keyingi tarqati 1 ish uchun shakllangan ma’lumotlar majmui bilan ishlaydi. Axborot mahsulot va xizmatlarining tuzilishi yoki undagi ma’lumotlaming taqdim etilish shakli, birinchi navbatda uni ishlab chiqaruvchisining ba’zi bir axborot modelini gavdalantiradi, u ta’rifi bo'yicha foydalanuvchining axborot modelidan farq qiladi.
Tijorat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar o’zlarining modellarida foydalanuvchilaming modellarini ham hisobga olishga harakat qiladilar. Shunga qaramasdan ishlab chiqaruvchilar va foydalanuvchilaming axborot modellari hech qachon o’zaro to'liq mos kelmasliklari mumkin, chunki:

1. 
   foydalanuvchilar ko’pincha ularga qanday axborot kerakligi haqidagi o’zlarining etarlicha noravshan tasavvurlarini aniq axborot modellarida ras- miylashtirmaydilar, ushbu tasavvurlami mahsulot tamoyilida hisobga olishga to’sqinlik qiladi;
   
2. 
   agar bunday modellar qandaydir ravishda mavjud bo'lsalar ham unda, birinchidan, foydalanuvchi ular haqida bilmasligi va yoki ulami noto‘g‘ri qabul qilishi mumkin va ikkinchidan, bu modeliar turli foydalanuvchilarda bir- birlari bilan mos kelmasligi va shuning bilan «umuman foydalanuvchi»-ning abstraktli axborot modelini qurishning o‘zi qiyin hal qilinadigan, ko’pincha esa amaliy-ma’noga ega bo’lmagan vazifa bo’ladi.
   

Ishlab chiqaruvchi va foydalanuvchilaming axborot modellarining mos kelmasligi asosan foydalanuvchiga axborot mahsulot va xizmatlarida boshqa hajmdagi va boshqacha tuzilishdagi ma’lumotlar kerakligida namoyon bo’ladi. Shuning bilan kerakli axborotlami qidirishning samaradorligi pasayadi, chunki foydalanuvchi ma’lumotlami axborot mahsulotlar va xizmatlaridan olish bo’yicha belgilangan harakatlami qilishi kerak.
Ma’lumotlami olish va ishlab chiqish jarayonlarini foydalanuvchilar uchun qanday qilib eng qulay tashkil qilish haqidagi savol zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining paydo bo’lishidan ancha avval kelib chiqqan. Misol uchun, qog‘ozli manbalardagi axborotlami ishlab chiqaruvchilar (kitoblar, jurnallar va boshqa nashrlarning mualliflari va muharrirlari) materialini qulay berishni, qidirishni muammo va nomli ko‘rsatkichlami tuzish bilan yengillashtirishga harakat qiladilar. Ixtisoslashtirilgan axborot mahsulotlari tashkilotlari ushbu maqsadlarda metama’lumotlaming to'plamlari, ya’ni «ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar» kataloglarini yaratadilar. Ammo zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining paydo bo‘ lishi bilan ma’lumotlami qidirish va ishlab chiqishning imkoniyatlari haqiqatan ham cheksiz kengaydi.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, an’anaviylaridan farqliroq, nafaqat axborot mahsulotlarini berishni, balki ularga kirish vositalari (qidirish, ishlab chiqish, taqdim etish vositalarijni ham ko’zda tutadi. Bu vositalar foydalanuvchiga nafaqat axborot mahsulotlarida gavdalangan kompyuter to’plamlarining mazmunini oddiygina ko’zdan o’tkazishga,




620


20 - bob. Marketing faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari


balki axborotlarni xuddi uning ehtiyojiga o‘xshash bo‘lgan hajmda va formatda tezkor bilishga imkon beradi. Juda ma’qul holda kirish vositasi foydalanuvchining ehtiyojiga mos axborot u qayerda bo'lmasin, qidirish va taqdim etishni ta’minlaydi.
Axborot xizmatlari keng ma’noda foydalanuvchiga axborot ma’lumotlarini berishdan iboratdir. Tor ma’noda axborot xizmatlari ostida zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalari yordamida olinadigan xizmatlar tushiniladi.
Zamonaviy axborot xizmatlarining paydo bo’lishi axborot mahsulotla- riga bo’lgan talablami yanada kengaytirdi, chunki ma’lumotlaming taklif etilishini yakkalashuviga, uni ayrim foydalanuvchilaming yakka ehtiyojlariga yaqinlashtirish va shuning bilan — foydalanuvchilar va ishlab chiqaruvchi- laming axborot modellarini yaqinlashtirishga ko’maqlashadi. Bundan tashqari, foydalanuvchiga butunlay axborot mahsulotlarini egallash shart emas, bu boshqa teng sharoitlarda olingan axborotlarni haqiqatan qiymat jihatdan ar- zonlashtiradi.
Axborot xizmati axborot mahsulotlarisiz mavjud bo’lmaydi. Ammo axborot mahsulotlarini ham unga tegishli axborot xizmatisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mohiyati bo’yicha qandaydir boshqa xizmatni mavjud mahsulotga ilova qilinishi foydalanuvchi uchun ma’lumotlami taqdim qilishning shakllari o’zgarishiga va demak, oldingi kabi ma’lumotlarga aniq ega bo’lishiga qaramasdan, axborotlilikning boshqa darajasiga ega yangi mahsulotning haqiqiy paydo bo’lishiga olib keladi.
Shunday qilib, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida yaratilayotgan va tarqatilayotgan asosiy tovar «axborot mahsulotlari va xizmatlari»dan iborat. O‘z-o‘zicha ma’lumotlaming mavjudligi, hatto noyob bo’lsada, agar foydalanuvchi ulami eng qulay shaklda ololmasa, tijorat muvafifaqiyatini kafolatlamaydi.
§ 20.4. AXBOROTLARNI TIJORATLI TARQATISH
SANOATI VA TEXNOLOGIYALARI
Eng umumiy ko’rinishda axborotlarni tijoratli tarqatishning zamonaviy texnologiyalarida, foydalanuvchilar o’zlarining terminal qurilmalari yordamida axborot mahsulotlari bilan «muloqot» qiladilar, ulardan asosiysi ma’lumotlar bazalari belgilangan muammo sohaga tegishli mashina o’qiydigan shakldagi ma’lumotlar to’plamlari, hamda turli meta-ma’lumotli direktoriyalar MBda foydalanuvchilarga qidirishni yengillashtiruvchi rubrikatorlar va boshqa ma’lumotlardir. Axborot xizmatlari axborotlarni qidirish, ishlab chiqish va berishning turli-tuman dasturiy vositalari tufayli taqdim etiladi. Axborot va dasturiy ma’lumotlar axborotlarni tijoratli tarqatishning zamonaviy texnologiyalarining rivojlanadigan tashkiliy shakli asosi bo’lgan ma’lumotlar banklarining asosiy elementlari bo’ladilar. Ma’lumotlaming avtomatlashtirilgan banki (MAB) — maxsus tartibda tashkil qilingan MB, ushbu MBdan jamoa bo‘lib foydalanish uchun mo’ljallangan dasturiy-texnik tili va tashkiliy uslubiy vositalaming tizimidir.




§ 20.4. Axborotlami tijoratli tarqatish sanoati va texnologiyalari


621


Foydalanuvchining MAB bilan ishi «so‘rov-javob» chizmasi bo'yicha amalga oshirilganligi va qoidaga ko‘ra, haqiqiy vaqt o’tishi tufayli, mavjud texnologiyalar haqida dialogli yoki interaktivli sifatida gapiriladi. Interaktiv texnologiyalar — axborotlami haqiqiy vaqt usulida MAB bilan muloqat qilish yo‘li bilan oladigan texnologiyalardir. Interaktiv texnologiyalar MAB foydalanuvchiga nisbatan qayerda joylashuviga ko‘ra farqlanadi.
Texnik manbalardagi MAB — bu bevosita bir va bir necha MBga kerakli dasturiy ta’minlanish va foydalanuvchiga texnik manbalarda disketlar, optik disklar ega bo‘lgan kompyuterli fayllar majmuidan iboratdir. Shunday qilib, texnik manbalarda axborotlami tarqatish o'zining idrok qilish tamoyili va usuli bo‘yicha an’anaviy mavjud bo‘lganlarga eng yaqindir, foydalanuvchi nima olishni aniq biladi, ammo bu unga shunday hajmda kerakmi yoki yo‘qmi bilmaydi.
Hozirgi vaqtda jahon bozorida texnik manbalardagi 3000 ga yaqin MABlar mavjud. Kompakt optik disklar (KOP) deb atalganlari ulaming eng istiqbolli turidir, ulaming tijoratda foydalanishi o'tgan asming 80 yillari boshlarida boshlangan. KODlar, ehtimol, barcha boshqa manbalar orasida katta sig‘im, yuqori ishonchlilik va qisman shikastlanishlarga barqarorlik, tez harakatlanish va ma’lumotlar birligiga hisoblangandan nisbatan arzon narx kabi eng yaxshi para-metrlaming birikmasiga ega. Bulami barchasi KODda ma’lumotlaming katta to’plamlarini, ayniqsa, tezkor yangilanishlarni talab qilmaydigan ma’lumotlar, hamda namoyishli va tovushli namunalar mahsulot bo’lgan hollarda, tarqatish uchun juda kerakli vosita bo’ladi. KODda axborotlami tarqatish texnologiyalari tomonidan ochiladigan keng imkoniyatlar tegishli sanoatni yuqori sur’atlar bilan rivojlanishini asoslab beradi.