Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ma’lumotlaming mustaqilligi — MBBTga asosiy talab, talablaming kuchli tili esa foydalanuvchining talablarini qondirishning muhim shartidir. Bu tillar assotsiativ manzillashtirish va ma’lumotlar to‘plami bilan amallar bajarish vositalariga ega. Bu esa o‘z navbatida EHMlar yangi qurilmalarining ichida ulardan samarali foydalanishga sharoit yaratadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi. Bu quyidagilarga imkon beruvchi dasturiy vositalaming to’plamidir:
a) foydalanuvchilami ma’lumotlami aniqlash va amallar bajarish tili vositalari bilan ta’minlash. Bunday vositalarga ma’lumotlami aniqlash tili (MAT) va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tizimi (MABT) kiradi. Ma’lumotlar tili atamasi aytib o‘tilganlarining har ikkalasini yoki ulardan birini anglatadi;




§ 13.3. Ma’iumotlar bazasini boshqarish tizimlari


403


b) foydalanuvchi ma’lumotlarining modelini qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash. Ma’iumotlar modeli ba’zi ilovaga tegishli fizik ma’lumot- laming mantiqiy taqdim etilishini aniqlash vositasidir;
v) aniqlash, yaratish va mantiqiy ma’iumotlar bilan amallar bajarish (ya’ni tanlash, yangilash, kiritish va yo‘q qilishjga imkon beruvchi MAT va MABT funksiyalarini amalga oshiruvchi dasturlami ta’minlash;
r) ma’lumotlarning himoyasi va yaxlitligini ta’minlash. Tizimdan foydalanish faqat shunga huquqi (himoyasi) bo’lgan foydalanuvchigagina ruxsat etiladi. Foydalanuvchilar ma’iumotlar ustida operatsiya bajarayotganlarida saqlanayotgan ma’lumotlarning muvofiqliligi (yaxlitligi) ta’minlanadi. Gap shundaki, MBBT ko’plab foydalanuvchilar ishi kollektiv rejimida ta’minlashga moTjallanadi.
Kollektiv rejimida umumiy fizik ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Bu turli foydalanuvchilaming ishida aynan bir xil ma’lumotlarning muvofiqligini ta’minlashni talab qiladi. Nomuvofiqlikning tipik misoli bir vaqtdagi modifikatsiyalarni noto‘g‘ri boshqarishda yuzaga keladi. 0‘zgartirishlarda yo’qotib qo’yish va noto‘g‘ri axborot berish kabi muammolar quyida (himoyalash va yaxlitlashga bag’ishlangan bo’limlarda) ko’rib chiqiladi. Mavjud bo’lganidan ko'p mahsulot sotish yoki bir o’ringa bir nechta bilet sotishlar bunga misol bo’ladi. Yaxshi MBBT ma’iumotlar bazasidan foydalanishda ehtimol tutilgan nomuvofiqliklami nazorat qilish mexanizmlarini ta’minlashi lozim.
MBBT o‘z tasniflanishining muhim belgilaridan biri bo’lgan ma’iumotlar modeli turlaridan birini (tarmoqli, ierarxik yoki relyatsion) ta’minlaydi. MBBT ma’iumotlar bazalarining ko‘pmaqsadli tavsifini, ma’lumotlarni himoyalash va qayta tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan muloqot vositalari va yuqori darajali talablar tilining mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun oson vositaga aylantiradi.
MBBTning asosiy vositalari quyidagilar:

• 
  ma’iumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) vositalari;
  
• 
  ma’lumotlarni kiritish, ko’rish va muloqotlar rejimida ishlashga mo’ljallangan ekran shakllarini loyihalash vositalari;
  
• 
  berilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish, shuningdek, ulami ishlash bo‘yicha operatsiyalar bajarish vositalari;
  
• 
  foydalanuvchiga qulay ko‘rinishda ishlov natijalarini bosmaga chiqarish uchun ma’iumotlar bazasidan hisobot yaratish vositalari;
  
• 
  til vositalari — makroslar, qurilgan algoritmik til. Ular ma’lumot- larni ishlashning nostandart algoritmlarini, shuningdek foydalanuvchi topshiriqlaridagi voqealarni ishlash protseduralarini bajarish uchun qo’llaniladi;
  

404

13 - bob. Ma’lumotlar bazalari va banklari

• ma’lumotlar bazalari bilan ishlash turli operatsiyalarini yagona texnologik jarayonga birlashtirishga imkon beruvchi foydalanuvchi ilovalarini yaratish vositalari.