Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Axborot - resurslar turlaridan blri sifatida. Axborot tovaming har ikki xususiyatiga: iste’mol qiymatining mavjudligi (foydaliligi, qadr-qimmati) va qiymatiga (ya’ni ijtimoiy mehnatning ayrim sarfiyoti) ega bo'ladi.
Axborot va tovarlar sifatidagi buyum-narsalar obyektining umumiy va farqli xususiyatlari mavjud.
Bu obyektlaming odatdagi mahsulot va moddiy zaxiralar bilan quyidagi bog‘liqligi bor: ularga iste’mol so‘rovi mavjud; ular mulkiy obyektlardir, ya’ni ularga ega bo’lish, foydalanish va egalik qilish mumkin; ular aniq ishlab chiqaruvchilar (ta’minotchilar)ga ega; ular qiymat va tegishli narxga ega; ular turli shart-sharoitlarda yetkazib berilishi mumkin.
Biroq axborot zaxiralari va texnologiyalaming o‘zaro bir qator jiddiy farqlari mavjudki, ular qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  cheklanmagan miqdorda sotish;
  
• 
  amaliy jihatdan yo‘q qilib bo‘lmaslik;
  
• 
  aniq foydalanuvchilar shart-sharoitlariga invidual moslash zaruriyati (umumtizimli paketlardan tashqari);
  
• 
  obyektlami muallif xamrohligida etkazib berish majburiyati;
  
• 
  nafaqat foydalanish, balki ikkilamchi tirajlashga ham turli cheklanmalar qo’yish imkoniyati;
  
• 
  mualliflik yoki ta’minotchilik xuquqlariga rioya qilishni identifi- katsiyalash (bir xillashtirishjning murakkabligi;
  
• 
  takrorlanuvchi obyektlaming ko'pligi. Turli o‘xshash vazifalami bajaruvchi mahsulotlardan farqli ravishda, axborot bir aniqlikni turlicha aks ettirishi mumkin. Masalan, savdo-sotiq uchun biror bir mahsulotning miqdori haqida yakuniy axborotning bir necha variantlari taklif etilishi mumkin;
  
• 
  bilvosita axborotning foydaliligi;
  
• 
  foydalanish natijasida qadrsizlanish. Chindan ham, ma’lumotlar bilan tanishib, ulardan ayrimlarining talabga javob bermasligiga ishonch hosil qilib, xarid haqidagi taklifhi qondirish to‘g‘ri bo’ladi. Biroq takliflar bo‘yicha ishonchli ma’lumotlardan foydalanmaslik yoki uni majburiy unutish butunlay mumkin emas;
  

102


3 - bob. Milliy iqtisodiyotdagi axborot jarayonlari

• 
  baholashni oldindan bilib bo'lmasligi. Agar mahsulot ba’zi cheklangan dinamikada baholansa (talabning bir miqdorda yo‘q bo’lishli yoki yuzaga kelishi mumkin emas), axborot esa (lekin texnologiya emas) bir lahzada butkul nol darajaga tushib ketishi mumkin;
  
• 
  oddiy raqobat sharoitida taklif etilgan bir axborot ikkinchisining dolzarblik xususiyatini yo‘qqa chiqarishi mumkin;
  
• 
  iste’molchilik xususiyatlarining qisman yoki to‘liq noaniqliligi;
  
• 
  faqat jismoniy eskirish va belgilangan yoki noaniqlik vaqtda dolzarblikni yo‘qotish mavjudligini anglatuvchi jismoniy yaroqlilik;
  
• 
  iste’molchiga ma’lumotni qisqa vaqtda uzatish va shunday qisqa vaqtda tasdiqni qabul qilib olish imkoniyati;
  
• 
  avtomatik tirajlamaydigan texnologiyani doimo ham aniq bir paytda yetkazmaslik;
  
• 
  yetkazib berishga doimiy ravishda tayyorlik;
  
• 
  ham sotuvchiga, ham xaridorga nisbatan ma’lumotlar va texnologiyalami, shuningdek tovami sotish yoki sotmaslik faktini ham maxfiy saqlash imkoniyatining borligi.
  

Foydalanuvchilarning qoniqish darajasi quyidagi o‘zaro bog‘liq mezonlarga bog‘liq:
а) sifatiga, ya’ni axborot qiymatini (foydaliligini) belgilovchi axborot ehtiyojlarini xaridlash darajasiga;
б) manfaatiga, ya’ni umuman iqtisodiy samaradorlikni oshirishga;
v) xarajatlarga, ya’ni axborot hajmi bilan belgilanadigan axborot qiymatiga. Axborotning sifat xususiyatlari (foydaliligi)ga: to’laqonlilik, qabul qilishning bemalolligi, dolzarblik hozirjavoblik, aniqlilik va hokazolar kiradi.

1. 
   To‘laqonlilik. Axborot to‘laqonliligi obyekt faoliyatining u yoki bu tomonlarining miqdoriy va sifat parametrlarini aniq belgilash hamda mos qarorlami ishlab chiqarishda ifodalaniladi.
   

Axborotning noto’laqonliligi qarorlar qabul qilishda xatolarga olib kelishi mumkin.

2. 
   Ishonchlilik qabul qilinadigan qarorlar samaradorligi saqlanadigan yetib kelgan va natijaviy axborotlarda muayyan darajada buzilishlarga yo‘l qo’yadi.
   
3. 
   Axborotni qabul qilishning bemalolligi vaqt birligida ma’lumotlami qabul qilish tezligi bilan belgiladi. Shu bois ham ma’lumotlar ko’proq jadval shaklida beriladi, u nafaqat axborot mazmunini ochib beradi, balki yengil qabul qilinadi ham.
   
4. 
   Ma’lumotlaming dolzarbliligi muayyan vaqt mobaynida aniq vazifani amalga oshirish uchun yaroqliligini ifodalaydi. Shu bois ham dolzarblilik, hozirjavoblilik va tezkorlik axborotga xos xususiyatlardir.
   
5. 
   Kechikmaslik axborotning qulay yoki belgilangan vaqtda kelib tushishini anglatadi. Bu talabni buzish axborotni qadrsizlantiradi.
   

§ 3.3. Axborot va qarorlar qabul qilish


103

6.