Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Ishning ilmiy yangiligi:

1. 
   Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning pedagogik va psixologik jihatlari asoslab berildi;
   
2. 
   Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti yaratildi;
   
3. 
   Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinli masalalar yaratildi. Tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini shakllantirish metodikasi ishlab chiqildi.
   

Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Disssertatsiya kirish, uch bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar rо‗yxati hamda ilovalardan iborat bо‗lib, jami 65 sahifani tashkil etadi.

1 bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning nazariy asoslari

1. Multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy va pedagogik asoslari

Multimedia texnologiyasining yaratilish bosqichlari va tatbik etish soxalari Ushbu ilmiy-tadkikot ishining maksadlaridan biri - maktabga tayyorlov guruxi bolalarida kompyuter savodxonligiii shakllantirish, axborot va multimedia texnologiyasi, Internet bо‗yicha ilk tushunchalar hamda tasavvurlar berish metodikasiga karatilgan. Shulardan dastlabkisi multimedia texnologiyasi xisoblanadi.
Axborot texnologiyalarining tezkorlik bilan rivojlanishi natijasida multimedia texnologiyasi yaratildi va turli soxalarda kullanila boshlandi [6,28,13,96,72,73,75,77]. MTMlari ta‘lim- tarbiya jarayonida multimedia texnologiyasidan foydalanishni amalga oshirish uchun avvalo, multimedia tо‗g‗risida asosiy tushunchalarni karab chikamiz.⁶

1. 
   Multimedia atamasining lugaviy ma‘nosi [multum+medium] (yoki [ingl. multi+media]) kabi ikkita sо‗z yigindisidan tashkil topgan bulib, multi - kup, media - muxit manosini anglatadi. Atama ilmiy va о‗quv adabiyotlarida ―kup vositalilik‖,
   

―multimedia muxiti‖, ―kupkatlamli muxit‖, ―multimedia - bittadan kup bо‗lgan mediadir‖, ―maxsulot tashuvchi vosita‖, ―ma‘lumot tashuvchi vosita‖ kabi talkin kilinib kelinmokda, xatto, ayrim adabiyotlarda ―xozirgacha multimediani aniq ta‘rifi mavjud emasligi‖ ham e‘tirof etilgan.⁷
Xozirgi davrda multimedia atamasi kup kirrali bulib, turli xil tushunchalarni ifodalashga tatbik etilib kelinmokda. Masalan, multimedia texnologiyasi; multimedia maxsuloti; multimediali kompyuter; multimedia dasturi; multimedia didaktik vositasi va bo shkal ar shular jumlasidandir.⁸

2. 
   ―Multimedia‖ tushunchasining adabiyotlarda yoritilgan bir nechta ta‘rifini
   

⁶ Арипов М. Информатика ва ахборот технологияси асослари. - Т.: Университет, 2001. - 36 б.
⁷ Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х,- Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув-услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б.
⁸ Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х,- Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув-услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б.
keltiramiz: ―Multimedia - deganda turli shakldagi ma‘lumot- larni kayga ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia - bir vaqtning о‗zida turli kо‗rinishdagi axborotlardan: matn, grafika, tovush va boshkalardan foydalanishni kuzda tutgan foydalanuvchi interfeyeining konsepsiyasi‖, ―Multimedia - bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida axborotning an‘aiaviy va original turlari asosida о‗quv materiallarini о‗quvchilarga yetkazib berishning mujassamlashgan xoldagi kо‗rinishidir‖, ―Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖ , ―Multimedia - bu maxsus texnologiya bulib, dasturiy va texnik moddiy ta‘minot asosida kompyuterda bir vaqtning о‗zida matnli, tasviriy axborotni tovushli va harakatli xolda (xattoki videofilm xolatida) ifodalash imkoniyatidir‖, ―Multimedia - tasvirli ma‘lumotlar bilan ishlashga kodir bо‗lgan vosita xisoblanadi‖, ―Odatda multimedia deganda turli shakldagi ma‘lumotlarni kayta ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia - kompyuter tizimida matn, tovush, videotasvirni va turli animatsiyalarni mujassamlashtirish imkonini beruvchi zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖.

3. 
   Multimedianing mazmunini tasavvur etish va tushunish uchun, birinchi navbatda quyidagi ikkita takkoslashni keltirish maksadga muvofik:
   

Birinchi takkoslash. Ma‘lumki dexkonchilik maxsulotlari temir yul transporta vagonlariga ortilib markaziy shaharlarga junatiladi. Buning uchun, birinchi galda maxsulotlar, masalan, kartoshka, piyoz, sabzi, karam, turp, sholgom, kovun, tarvо‗z va boshkalarga ishlov berilib (saralanib va tozalanib) omborxonalarda tuplanadi, sо‗ngra vagonlarga ortiladi.

1. 
   Maxsulotni vagonga ortish ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: 1) vagonga faqat bir turdagi maxsulot, masalan, faqat kartoshka ortilishi mumkin; 2) vagonga bir necha turdagi maxsulot - kartoshka, piyoz, karam, sabzi, turp ortilishi mumkin.
   

Shunday kilib, birinchi xolda bitta vagonda bir turdagi maxsulot, ikkinchi xolda esa bitta vagonda besh turdagi maxsulot junatiladi.

2. 
   Iste‘molchi ishlov berilgan va omborxonada tuplangan maxsulotni shu yerning о‗zida yoki muljalga yetib kelgan joyda iste‘mol qilishi mumkin.
   

Demak, birinchi xolda vagondagi maxsulotni bir tarkibli maxsulot, ikkinchi xolda esa kun tarkibli maxsulotlar majmuasi deb karashimiz mumkin.
Ikkinchi takkoslash. MTM tarbiyachisi boshka shahardagi hamkasbiga ish yuzasidan xat yuborishi bilan boglik xol. Xat yuborish uchun dastlab xat matnini, fotosuratini, ishga doyr bitta jadval va bitta sxema tayyorlab ularga ishlov beradi. Xatni yuborish esa ikki usulda amalga oshiriladi.

1. 
   Bitta konvertda odatdagidek faqat bitta xatni uzini joylashtirib yuboradi. Bu bir turdagi maxsulot yuborishga о‗xshash bо‗ladi.
   
2. 
   Bitta konvertda xat matnini, uzining fotosuratini, tayyorlagan jadval va sxemasini joylashtirib yuboradi. Bu bitta vagonda kup turdagi maxsulot yuborishga uxshab, konvert ichida ma‘lumotlar majmuasini yuborgan xisoblanadi.⁹
   

Yuqorida keltirilgan takkoslashlardagi misollarni axborotlar texnologiyasiga tatbik etib kuramiz. Ma‘lumki, multimediali axborotlar tizimiga matn, jadvallar, grafika, nutk, sxema, musika va boshkalar kiradi. Ushbu axborotlarni foydalanuvchilarga yuqoridagi tartibda ikki usulda uzatish mumkin.
1) Har bir axborotni, masalan, matnni ma‘lum bir masofadagi foydalanuvchiga yoki shu joyning о‗zidagi foydalanuvchiga bitta diskga bir uzini joylab uzatish mumkin (odatdagi axborot).
Shunday kilib, multimedia mazmunidan kelib chiqqan xolda multimedia tushunchasining quyidagi ta‘rifini keltirish mumkin: ―Multimedia - bir nechta axborot turlarini kompioterda ishlov berish natijasida xosil kilingan va bitta diskga jamlangan axborot yigindisidir‖.
Multimedianing mazmuniga yanada oydinlik kiritish maksadida, uni ok yoruglik nuri bilan takkoslaymiz:

1. 
   Oq yorug‗lik nuri murakkab nur bо‗lib, yegtita monoxromatik (kizil, zargaldok, sariq, yashil, xavo rang, kо‗k, binafsha) nurlar yigindisidan iborat.
   
2. 
   Xuddi shunga о‗xshash tula multimediali axborot ham yettita tashkil etuvchilar (matn, tasvir, jadvallar, grafika, audio, video, animatsiya) yigindisidan
   

⁹ Aripov M. Informatika va axborot texnologiyasi asoslari. - T.: Universitet, 2001. - 36 b.
iborat bо‗ladi.
4. Multimedianing shakllanish bosqichlari, uning asosiy texnik ta‘minoti (vositasi) bо‗lgan kompioterning rivojlanishi bilan boglik. Multimedianing tashkil etuvchilari va ularning rivojlanish bosqichlari quyidagilardir:
Matn shaklidagi tashkil etuvchisi. Dastlab odamlar yozuvlarni toshga uyib yozganlar, kogoz ixtiro kilingach parranda pati, kalam va ruchkalardan foydalanib yozuv ishlarini amalga oshirganlar. Keyinchalik yozuv mashinasi ixtiro etilgach, uzoq yillar mobaynida ulardan foydalanib kelindi. Nixoyat, kompyuterlarda ―Matn muharriri‖ dasturi о‗rnatilgach, yozuv ishlari kompioterda bajariladigan buldi. 1983 yilda Microsoft matn muharriri Multi-Tool Word taqdim etdi. 1984 yilda Hewlett- Packard kompaniyasi birinchi lazerli printerni ishlab chikdi. 1982 yilda SONY korporatsiyasi tomonidan CD (kompakt) disklarda standart yozuvlarni amalga oshirilishi - multimedianing matn shaklidagi tashkil etuvchisini yan ada rivojlantirdi. Audio shaklidagi tashkil etuvchilariga tovush va uni yozish, nutk (ovoz berish, sharxlash) va musikiy ta‘minotlar kiradi. Shulardan, dastlabkisi - tovush XIX asr boshlarida gramplastinkalarda, keyinchalik magnitofonlar uchun magnit lentalariga
yozila boshlandi.
1980 yildan boshlab esa kompakt disklarga yozish va undan foydalanish yulga kuyildi, jumladan, 1982 yilda Polygram kompaniyasi Audio SOni ishlab chikdi. SONY kompaniyasi esa, usha yili standart yozuvlarni CD disklarga yozishni tavsiya e'tdi. Natijada, CD disklarda yozish texnologiyasi rivojlanib ketdi. Ayni bir paytda mikrofon yordamida nutk va musika yozish ham shakllandi.
Video shaklidagi tashkil etuvchilariga videotasvirlar, grafikli tasvirlar (rasm, tasvir), ma‘lumot grafiklari va xokazolar kiradi. Videotasvirlar dastlab magnit lentalarida yozilib, videomagnigofonlarda namoyish etila boshlandi, sо‗ngra videotasvirlarni yozish kompakt disklarda amalga oshirildi.
Kompakt disklardan foydalanish maksadida, 1982 yilda Hercules kompaniyasi ok-kora tasvirli videokartani (platami) ishlab chikdi. Bu multimedianing Video tashkil etuvchisini rivojlantirishdagi dastlabki kadam edi. 1984 yilda IBM birinchi rangli monitor va videoadapter YevAlarni ishlab chikdi. Usha yillari multimedianing
grafik tashkil etuvchilari ham rivojlana boshladi. 1983 yilda VISI Sogr kompaniyasi IBM-PC kompyuteri uchun birinchi grafik ―kobigi‖ni ishlab chikdi. 1986 yilda esa, Adobe kompaniyasi uzining birinchi grafik redaktori - ―Adobe Inelustrotos‖ HH foydalanishga tavsiya etdi.
Kompakt disklari va ularning rivojlanishi. Multimedianing shakllanishida kompakt disklarning yaratilishi va rivojlanishi kagta rol о‗ynadi. 1982 yilda yaratilgan CD kompakt disklar yildan-yilga takomil- lashib bordi. 1983 yilda Philips va SONY kompaniyalari CD-ROM disklarni va disk yurituvchini yaratdi. 1986 yilda AKDIning Sietl shaxrida CD- YAOMlar bо‗yicha birinchi anjuman bulib utdi. Anjuman SO-YAOMlarni standartlashtirish va shaxsiy kompyuterlarda kullashni tavsiya etdi. Xozirgi kunda kompakt disklarning yangi avlodlari - DVD, DVD-ROM va boshkalar yaratilishlariga karamasdan, CD ROMflap о‗z mavqeini tushirgani yо‗q.
Multimedianing animatsiya samarasi. Multimedianing tashkil etuvchi axborot turlaridan biri - axborotlarga animatsiya samarasini berishdir. Bu multiplikatsion filmlarda rassomning chizgan qator chizmalari va rasmlarini tez (bir daqiqada 24 kadr tezlikda) namoyish ettirilishi asosida sodir bо‗ladi. Xozirgi kunda multifikatsion filmlar kompyuterda 3D.Flash dasturi asosida yaratilmokda. Multimediada esa maxsus dasturlar (Power Point, Macromedia Flash, Swish, Adobe Premiere, Media Player, CD Player va x-K.) orqali amalga oshiriladi.
1986 yilda Amida kompioterida birinchi marta maxsus rolikda tovush (musika) bilan birgalikdagi animatsiya effekti namoyish qilinib, multimedianing shakllanishi nixoyasiga yetkazildi va bu yig‗ilishda tulakonli multimedia texnologiyasi yaratilgani e‘tirof etildi. Shunday kilib, 1986 yil rasmiy ravishda multimedia yaratilgan (―tugilgai‖) yili xisoblanadi.
Multimedia vositalariga multimedia maxsulotini yaratishda foydalanadigan uskunalar (yoki jixozlar), dasturlar va amalda foydalanishga muljallangan materiallar kiradi. Multimedia vositalarini tasavvur etish uchun ularni uskunaviy, dasturiy va amaliy vositalar kabi uch turga bulamiz.

1. 
   Uskunaviy (texnikaviy) vositalari qatoriga audio plata, video plata, kompakt
   

disk (CD ROM, DVD, DVD ROM tashki uskuna)lar, videokamrash platalari, video kiritish va chiqarish, tovush kiritish va chiqarish kurilmalari va boshkalar kiradi.

2. 
   Dasturiy vositalarga Power Point, Macromedia Flash, Adobe Premiere, Media Player, CD Player va boshqa dasturlarni kiritish mumkin. Shuningdek, maxsulot tayyorlashda Corel Draw, Paint Brush grafik muharrirlardan ham foydalaniladi.
   
3. 
   Amaliy vositalarga turli xil jadvallar, ma‘lumotnomalar, elektron darsliklar, taqdimotlar, slaydlar, kompyuter о‗yinlari va boshkalar kiradi.
   

Multimedia texnologiyasi. Dastlab ma‘lum bir soxadagi texnologik jarayon mazmunini kurib chikaylik. Texnologik jarayon deganda biron xomashyo, material yoki axborotni ma‘lum bir asbob-uskuna, vosita, kurilmalardan foydalanib, ularga ishlov berish, xossalarini uzgartirish va kayta ishlash natijasida yangi sifatli maxsulot olish jarayoni tushuniladi.
Multimedia texnologiyasi bilan tanishishdan oldin takkoslash maksadida meva kuritish texnologiyasini kurib chikamiz. Odatda, meva kuritish texnologiyasining jarayoni quyidagicha kechadi: 1. Mevalar saralab teriladi (boshlag‗ich ashyo); 2. Kuritish oldidan texnologik ishlov beriladi (saralash, tozalash, maxsus eritmada ishlov berish); 3. Kuritish kurilmasiga joylashtiriladi va kuritiladi; 4. K,uritilgan maxsulot istemolchilarga junatiladi.
Multimedia texnologiyasida ham ma‘lum bir texnologik jarayon amalga oshiriladi. Bu jarayonlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Dastlabki yakka tartibdagi axborot(ma‘lumot)lar tanlanadi;
   
2. 
   Ular bitta diskga jamlanadi va kompioterda texnologik ishlov beriladi;
   
3. 
   Yangi multimedia axborotlar majmuasi xosil qilinadi;
   
4. 
   Saklanadi;
   
5. 
   Foydalanuvchilarga tavdim etiladi.
   

Demak, axborot texnologiyasi moddiy maxsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasiga о‗xshash ma‘lumotlar yoki boshlag‗ich axborotni yigish, ma‘lumotlarni kayta ishlash, axborot olish, bu axborot asosida karorlar kabul qilish
uchun foydalanuvchiga uzatish jarayonidan iborat.
Shunday kilib, yakka tartibdagi axborotlar - nutk, matn, tasvir, grafika, musika va animatsiya samaralari kompioterda ishlov berilishi natijasida bitta diskda joylashtiriladi va ushbu texnologik jarayon natijasida mulgimediali axborot texnologiyasi shakllanadi.
Xozirgi davrda multimediali axborot texnologiyasi kiskacha multimedia texnologiyasi deb yuritiladi. Multimedia texnologiyasining bir nechta ta‘riflari mavjud. Jumladan, ―Multimedia texnologiyasi - informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya (obyektlarning fazodagi harakati) samaralari asosida о‗quv materiallarini tarbiyalanuvchilarga yetkazib berishning mujassamlashgan kо‗rinishidagi texnologiyasidir‖. Shunday kilib, tula multimedia - matn, audio, video, tasvir, grafika, jadvallar va boshka turlarining yigindisidan iborat. Shuni taisidlash kerakki, multimediali axborot (material) shakllantirilishi uchun uning kamida uchta elementa (nutk, tasvir va animatsiya) qatnashishi shart. Masalan, radio eshittirishda beriladigai axborot yoki telekо‗rsatuvlarda kо‗rsatiladigan ovozsiz tasvirlar yoki tarbiyachi tomonidan an‘anaviy metod (izoxli-kо‗rgazmali metod, ‖bur-doska‖ usuli)dan foydalanib о‗rganiladigan materiallarning bayon etilishi multimedia texnologiyasidan foydalanish bula olmaydi.