Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar

Firmaning umumiy xarajatini ikki turga bo`lish mumkin.

Ulardan biri doimiy xarajatlar va uni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga aloqasi yo`q. Ular firma hech narsa ishlab chiqarmasa ham mavjud bo`ladi. Firmaning doimiy xarajati, masalan, u to`laydigan ijaralardan iborat. Agarda firma hisobchi yo`llasa, uning maoshi doimiy xarajat hisoblanadi, chunki hisobchi ishlab chiqarish miqdoriga ta’sir etmaydi. 2-jadvalning 3-ustunida firmaning doimiy xarajati misolda 3.00$ miqdorida ko`rsatilgan.

Firma xarajatlarining yana bir turi o`zgaruvchi xarajat deyiladi. Bu firma ishlab chiqaradigan mahsulot miqdorining o`zgarishi bilan o`zgaradigan xarajatdir. Firmaning o`zgaruvchi xarajatlari mahsulotni ishlab chiqarishda qo`llaniladigan
xomashyo va uni ishlab chiqarish uchun bevosita sarflanadigan xarajatlardir. Firma qancha ko`p mahsulot ishlab chiqarsa, shunchalik resurslarga ehtiyoj sezadi va bundan uning xarajatlari ortadi. Mahsulot hajmini ko`tarish maqsadida qo`shimcha ishchilar yollash ham mumkin va bu ishchilarning ish haqisi ham o`zgaruvchan xarajat hisoblanadi. Jadvalning 4-ustuni firmaning o`zgaruvchan xarajatlarini ko`rsatadi. Agarda, firma hech narsa ishlab chiqarmasa, o`zgaruvchan xarajat ham bo`lmaydi. Agar firma hech nima ishlab chiqarmasa o`zgaruvchi xarajat 0, 1 dona mahsulot ishlab chiqarsa 0,30$, 2 dona mahsulot ishlab chiqarsa 0,80$ va h.k. Firmaning umumiy xarajati doimiy va o`zgaruvchi xarajatlari yig`indisiga tengdir. 2-jadvaldagi umumiy xarajat 3-ustundagi doimiy xarajat va 4-ustundagi o`zgaruvchan xarajatlar yig`indisiga teng. Firma xo`jayini qancha mahsulot ishlab chiqarish to`g`risida qaror qabul qiladi. Mazkur qarorning ahamiyati shundaki, u ishlab chiqarish darajasini o`zgartirganida uning xarajatlari qanday o`zgaradi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotning birligi uchun xarajatni topish uchun, firmaning xarajatini yaratiladigan mahsulot hajmiga bo`lamiz. Masalan, agar firma soatiga 2 dona mahsulot ishlab chiqarsa, uning umumiy xarajati 3.80$ bo`ladi va odatiy bir dona mahsulotning xarajati 3.80/2 yoki 1.90 bo`ladi. Umumiy xarajatning ishlab chiqarish hajmiga nisbati o`rtacha umumiy xarajat deyiladi. Umumiy xarajat doimiy va o`zgaruvchi xarajatlar yig`indisi bo`lganligi uchun, o`rtacha umumiy xarajat o`rtacha doimiy va o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar yig`indisiga teng. Doimiy xarajatning mahsulot miqdoriga nisbati o`rtacha doimiy xarajat deyiladi. O`zgaruvchi xarajatning mahsulot miqdoriga nisbati esa o`rtacha o`zgaruvchi xarajatni ifodalaydi.
Garchi o`rtacha umumiy xarajat odatiy birlik narxini ko`rsatsada, u ishlab chiqarish darajasi ortganida umumiy xarajatning qanday o`zgarishini ko`rsatmaydi. 2-jadvalning oxirgi ustuni firma ishlab chiqarish hajmini bir birlikka oshirgandagi umumiy xarajatning ortgan miqdorini ko`rsatadi. Bu miqdor chekli xarajat deyiladi. Masalan, firma ishlab chiqarishni 2 donadan 3 donaga oshirsa, umumiy xarajat 3.80$dan 4.50$ga ko`tariladi. Shunday qilib uchinchi mahsulotning chekli xarajati 4.50$-3.80$ yoki 0.70$ hisoblanadi. Jadvalda chekli xarajat ikki chiziq
orasida tasvirlangan, chunki u ishlab chiqarish hajmining miqdori bir darajadan boshqasiga almashganida umumiy xarajatdagi o`zgarishni ifodalaydi.
Bu quyidagi ta’riflarni matematik izohlashda yordam berishi mumkin.
O`rtacha umumiy xarajat=Umumiy xarajat/Miqdor
ATC=TC/Q
va
Chekli xarajat= Umumiy xarajatdagi o`zgarish/Miqdordagi o`zgarish
MC=∆TC/∆Q
Bu yerda ∆ belgisi, Grek harfi delta, o`zgaruvchidagi o`zgarishni ifodalaydi.
Bu tengliklar qanday qilib umumiy xarajatdan o`rtacha umumiy xarajat va chekli xarajatning olinishini ko`rsatadi. Tadbirkor menejerlar bozorga qancha mahsulot chiqarish borasida o`ylayotganlarida o`rtacha umumiy xarajat va chekli xarajat tushunchalarini yodda saqlashi lozim.

3.