Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

1.— kecha 
teatrga bordingmi?— ha, bordim. 2.— kecha teatrga bordingizmi?— ha, 
teatrga. 3.— teatrga kecha bordingmi?—ha, kecha bordim. 4.— bugun 
kinoga boramizmi?—yo‘q, bormaymiz. 5.— bugun kinoga boramizmi?—
yo‘q, kinoga emas (teatrga). 6.— kinoga bugun boramizmi?—yo‘q, bugun 
emas (ertaga). 7.— bugun bormaysanmi?— ha, bormayman. 8.— kecha 
bormadingmi?—yo‘q, bordim.
Misollar ko‘rsatadiki, ha yoki yo‘q 
elementining va undan keyingi so‘zning qanday formada kelishi, ularning 

---

14 
bu jihatdan o‘zaro munosabati ma’lum qonuniyatga ega: tasdiq+tasdiq 
(asosiy so‘roq elementi bo‘lishli formada kelganda), inkor + inkor (bu ham), 
tasdid+inkor (asosiy so‘roq elementi bo‘lishsizlik bilan bog‘langanda), 
inkor+tasdid (bu dam). Lekin bunday konstruksiyalarda ba’zan ha so‘zining 
o‘rniga yo‘q so‘zi kelishi hollari dam uchraydi (asosiy so‘roq elementi 
bo‘lishsizlik bilan bog‘langanda). Masalan:— 
bormaysanmi?— yo‘q, 
bormayman (chog‘ishtirish: 1,— ha, bormayman. 2.— yo‘q,, boraman)
. Bu 
hodisa analogiya — o‘xshashlik yo‘li bilan kelib chiqqan. Bu tipdagi gaplar- 
ning javobi har vaqt ha yoki yo‘q so‘zi bilan ifodalanishi shart emas: ba’zan 
gapga teng keyingi so‘zning o‘zigina qo‘llanishi ham mumkin. Masalan — 
bugun borasanmi?— bormayman. Bunday ifodalanishlarning turli shartlari 
va ko‘rinishlari bor. 
3. Ko‘rsatilgan vositalar (so‘roq elementlari, so‘roq olmoshlari) 
bo‘lmaganda, gapning bu turi so‘roq intonatsiyasining o‘zi bilangina 
tuziladi. Bunday gaplarda, so‘roqni o‘z ustiga olgan so‘zning ko‘tarilgan 
ohangga ega bo‘lishidan tashqari, butun gap so‘roq tusiga kiradi. Masalan: 
U yigitni turtib uyg‘otdi: “yer qimirlayapti!”—“yer qimirlayapti?”— uyquli 
ko‘zlarini ishqalab hayajon bilan so‘radi yigit.
So‘roq gapni bunday yo‘l 
bilan tuzishning, bunday turni qo‘llashning ham maxsus o‘rni bor. So‘roq 
gapning bu turi, odatda, biror kutilmagan xabar eshitilganda, taajjubni 
ifodalash uchun xizmat qiladi, o‘sha xabarni anglatgan darak gapni 
takrorlash va intonatsiya orqali uni so‘roqqa aylantirish bilan hosil bo‘ladi. 
Bu yo‘l bilan tasdiq yo inkor talab qiladigan so‘roq gap hosil bo‘ladi. Bunda 
intonatsiya so‘roq yuklamasining funksiyasini bajaradi. Lekin so‘roq 
olmoshining o‘rnini, odatda, bu bilan qoplab bo‘lmaydi. Intonatsiya so‘roq - 
ning umumiy vositasi bo‘lib, u butun gapning tusini belgilaydi. So‘roq 
intonatsiyasi so‘roq gapning hamma turida bor, lekin uning roli har xil: 1) 
so‘roqni ifodalovchi boshqa vositalar (leksik- grammatik vositalar) 
bo‘lmaganda, intonatsiya bosh rolda bo‘ladi; 2) boshqa vositalar ishtirok 

---

15 
etganda, uning roli avvalgiga nisbatan kuchsizlanadi.
5
So‘roq gap olmoshli bo‘lganda (bu olmosh, odatda, logik urg‘uli bo‘ladi) 
so‘roq intonatsiyasi shu olmoshda boshqa bo‘laklardagiga nisbatan kuchli 
— baland bo‘ladi. 
Intonatsiyaning rolini aniqlash uchun yana quyidagi misolni 
chog‘ishtiring: u bormadimi? Gapi (so‘roq gap) intonatsiyani o‘zgartirish 
bilan 
“u borgan, bu — aniq”
degan mazmunni ifodalay oladi. 
So‘roqni gapdagi qaysi so‘z o‘z ustiga olishiga qarab gapning umumiy 
intonatsiyasi ham o‘zgaradi. Sening ukang milliy rassomchilik va dizayn 
institutiga kirgan darak gapini intonatsiya yordami bilan so‘roq gapga 
aylantiraylik. 
Unda 
so‘roqning 
qaysi 
so‘zda 
bo‘lishiga 
qarab, 
intonatsiyaning har xil bo‘lishi ochiq ko‘rinadi: so‘roq intonatsiyanining 
yolg‘iz o‘zi bilan belgilanganda, ohangning o‘zgarishi aniq seziladi: