Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Men bilmayman: ular nima haqda 
so‘zlashayotirlar.
—Men ularning nima haqda so‘zlashayotganligini 
4
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 58-б. 

---

12 
bilmayman. Umuman, qo‘shma gapning sostavida qo‘llangan so‘roq gap 
o‘zining bir qancha xususiyatlari bilan ajralib turadi. 
So‘roq gap quyidagicha tuziladi: 
1. So‘roqni bildiradigan elementlar (-mi, -ni, -a va b.) Yordami bilan 
tuziladi. Bu elementlar gapga so‘roq tusini beradi. Masalan: 
O‘tar edi tor 
uyda ko‘pi. Shu bo‘larmi qiz uchun odat? (H. O.) Sen o‘zingni baxtli 
dedingmi? Ona, sen ham odam eding- mi? (H. O.) Sen ketyapsanmi? Majlis-
chi? Sen sanobar opaning o‘g‘lisan-a? (H. O.) 
Bu elementlar so‘roqni qanday anglatishi jihatidan bir xil emas. Masalan, -
chi elementa bilan tuzilgan so‘roq gaplar ko‘pincha taajjub ottenkasiga ega 
bo‘ladi. A(-ya), -da, -ku yuklamalari qo‘llanganda, taajjub yoki taxmin, 
ta’kid ottenkasi bo‘ladi. 
Bunday tipdagi so‘roq gaplarda -mi yuklamasining qo‘llanishi ba’zi 
xususiyatlarga ega: a) bu yuklamani olgan bo‘lak doim so‘roq ob’ektini — 
mazmun jihatidan birinchi o‘rinda bo‘lgan narsani anglata bermaydi. Ba’zan 
so‘roq boshqa elementda -mi yuklamasini olmagan so‘zda bo‘lib, bu narsa 
logik urg‘u orqali bildiriladi. Masalan: 
Sen kinoga borasanmi
? (borish-
bormaslik so‘raladi).
— Sen kinoga borasanmi?
(borish o‘rni so‘raladi); b) 
uyushiq bo‘laklarda -mi yuklamasi ba’zan birgina elementga qo‘shilib, 
hammasiga umumiy bo‘ladi (odatda, har bir bo‘lak bilan takrorlanib keladi). 
Bunday qo‘llanish bir butunlik tashkil qilgan birikmalarda, frazeologik 
birikmalarda, she’rlarda uchraydi. Masalan: 
Oq terakmi, ko‘k terak? Bizdan 
sizga kim kerak?
(bolalar o‘yinida aytiladi). 
Juftmi-toq
(o‘yinning nomi). 
Keyingi holda -mi elementi so‘roq ma’nosidan uzoqlashgan. 
2.So‘roq bildiradigan mustaqil so‘roq so‘zlar (kim, nima, qaysi, 
qayerda kabi so‘roq olmoshlari) bilan tuzilishi mumkin (kim, nima kabi 
olmoshlar qo‘shma gap sostavida nisbiy olmosh bo‘lib kelganda, odatda, 
so‘roq ma’nosini ifodalamaydi). Masalan: 
Nima uchun u buncha toshqin? 
Bu daryoning yaratgani kim? Uni buncha ajoyib etgan qaysi dono, qandayin 
hakim? 
(H. O.) 

---

13 
Bu tipdagi so‘roq gaplar o‘z xususiyatiga ko‘ra, avvalgi tipdan (so‘roq 
yuklamalari bilan tuzilgan turdan) ancha farq qiladi: -mi elementi yordami 
bilan ifodalanadigan so‘roq tasdiq yoki inkor talab qiluvchi so‘roqdir 
(masalan, ha yoki yo‘q), so‘roq anglatuvchi mustaqil so‘z yordami bilan 
ifodalanadigan so‘roq esa shaxs, predmet yo belgini aniqlashga xizmat 
etadigan javobni — shu so‘roqda javob bo‘ladigan so‘zni talab qiluvchi 
so‘roqdir. 
Demak, so‘roq gapning xarakteri ikki xil: 1) bu xildagi gap so‘roq 
olmoshi yordami bilan tuzilgan bo‘lsa, o‘sha so‘zga — so‘roqda javob talab 
qilinadi; bu gapning maqsadi suhbatdoshni o‘z fikrini aytishga qistash — 
yo‘llash, ma’lum bo‘lmagan biror narsani, xabarni bildirishdir (javob, 
odatda, darak gap bilan beriladi). Bunday gaplarda so‘roq, odatda, bir 
so‘zda bo‘ladi 
(Kim bordi?—Karim)
; 2) so‘roq olmoshi yordamisiz tuzilgan 
bo‘lsa, suhbatdoshdan tasdiq yoki inkor talab qilinadi: so‘roq gapning 
maqsadi faktni aniqlash, shuni bilishdir. Bunday gaplarda so‘roq, odatda, 
butun gapda bo‘ladi 
(bugun kinoga boramizmi?—ha, boramiz. Bugun 
kelasanmi?—yo‘q, kelmayman).
Bunday gapning javobi, odatda, ha yoki 
yo‘q so‘zidan tuzilgan darak gap bo‘ladi, lekin ba’zan bundan keyin yana 
boshqa so‘z keltiriladi. Bu keyingi so‘z so‘roq ma’nosining asosiy kuchi 
qaysi elementda bo‘lishiga qarab qo‘llanadi; bu so‘z bilan o‘sha ma’no 
tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Demak, keyingi so‘z o‘sha ha yoki yo‘q. 
So‘zining ma’nosini yana ham konkretlashtirishga, ta’kidlashga xizmat 
qiladi, o‘shanga mos ravishda qo‘llanadi. Masalan: