Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Bu sukunatni yetmish yoshlardagi bir chol buzdi. U, mulla Norqo‘ziga 
qo‘lini paxsa qilib dedi: 
— Sadqai odam keting-e, ayb emasmi?! Xotin qilish qo‘lingizdan kelmasa
taloq qiling! 
Qo‘ying-e, ko‘chib keting mahalladan, yo biz ko‘chib ketamiz!..
13
 
12
Abdulla Qahhor., Tanlangan asarlar 3-jild., Anor. – T.: Yangi asr avlodi., 2015, 11-b. 

---

32 
Bu misol Abdulla Qahhorning “Mayiz yemagan xotin” hikoyasidan olingan 
bo‘lib, uning syujeti ko‘pchilika yaxshi tanish. Konteksdagi 
ayb emasmi?! 
Gapi 
ritorik so‘roq gap bo‘lib, bu ayb degan ma’noni bildirmoqda. Ya’ni sof so‘roq gap 
emas. Bu gapda inkor orqali yashirin tasdiqqa ishora mavjud.
Yuqorida tahlil qilishga uringan hikoyalarimizdagi ritorik so‘roq gaplar 
asosan dialogik nutqda keng qo‘llangan bo‘lsa, ba’zi nasriy asarlarda ular 
monologik nutq tarkibida faol ishtirok etadi. Bunday gaplar orqali muallif yoki 
asar bosh qahramoning o‘y-kechinmalari, o‘z-o‘ziga bergan savol va javoblari aks 
etadi. Bunday gaplar ayniqsa, o‘ziga xos yo‘nalishda ijod qiladigan Nazar 
Eshonqul asarlarida ko‘p uchraydi.
Balki, mana shu sabab bog‘ bilan Samandarni bir-biriga yaqin qilib 
qo‘ygandir?! Bog‘ ham Samandarning nazarida unga o‘rganib qolganday edi. 
Uch yildan beri u bilan suhbatlashar va Samandar o‘zi engil tortgani sayin bog‘ 
ham tashlandiqligini unutayapti, menga dardlarini aytib berayapti deb o‘ylardi.
14
 
“Shamolni tutib bo‘lmaydi” hikoyasidan olingan parchada aynan monologik 
nutqdagi ritorik so‘roq gapga misol mavjud. Bu o‘rinda asar qahramoni o‘ziga o‘zi 
javobi ichida bo‘lgan savol berib, fikrlamoqda. Uning mazmunini keying gaplar 
bevosita to‘ldirib kelmoqda. Bu ritorik so‘roq gapning ostida ham yashirin tasdiq 
mavjud.
Sukunatni yana otaning tovushi buzdi. 
- Hech narsa deyolmaysan! Qaysi yuz bilan gapirasan?! Sendaylardan 
tug‘ilmaslaringdan oldin voz kechish kerak edi. Lekin, afsus, sizlar tug‘ildilaring, 
unib-o‘sdilaring, so‘ng unib-o‘sgan yerlaringga tupurdilaring, unib-o‘stirgan 
odamlarni ....dilaring. Yana ko‘kraklaringga mushtlab “xalqparvarmiz, ... 
parvarmiz”deb da'vo qildilaring. 
13
Abdulla Qahhor., Tanlangan asarlar 3-jild., Mayiz yemagan xotin. – T.: Yangi asr avlodi., 2015, 15-b. 
14
Nazar Eshonqul. Yalpiz hidi., Shamolni tutib bo‘lmaydi. – T.: Sharq., 2008, 251-b.

---

33 

Bu misolda esa ritorik so‘roq gap orqali yashirin inkor ma’nosi 
anglashilmoqda, ya’ni 
“endi gapira olmaysan”
ma’nosi aynan ritorik gap vositaida 
berilmoqda.
- men-chi, men charchamadimmi? - cholning tovushi zorlanib chiqdi. - menga 
osonmi?!
15

Bu misolda esa 
“men ham charchadim, menga ham oson emas”
ham yashirin 
tasdiq, ham yashirin inkor ma’nolari berilmoqda. Ritorik so‘roq gapning bunday 
mazmunni ifodalashi quyidagi misollarda ham kuzatiladi.
 Muhabbat chuqur xo‘rsindi:
Kuyi shunday bo‘lsa g‘amning o‘ziga qanday chiday olgan ekan odamzot?!
16

bu misol “Choli iroq” hikoyasidan olingan bo‘lib, unda Abdulla Oripovning 
“Munojot” she’ridagi ritorik gap shunday qahramon nutqiga olib o‘tilgan. Bu 
gapda ham taajjub, kuchli hayajon yashiringanini bilishimiz mumkin.
Nima, men o‘lik ilonni ko‘rmaganmanmi? –dedi Rustam
. 
17
bu gap esa 
ham g‘azab, ham tasdiq ma’nosidagi 
men o‘lik ilonni ko‘rganman
degan 
mazmunni ifodalamoqda.