Variant, Leningrad fonologik maktabida ottenka

Uchinchi modelda ikki tovush bir xil qurshovda bir-birini almashtira oladi,
ammo bu holat so‘z ma‘nosiga ta‘sir qilmaydi: qarmoq va qalmoq ko‘ylak va ko‘ynak (l-n almashinuvi) kabi. Deskriptiv tilshunoslikda bunday munosabat erkin almashinuv (erkin variatsiya < "svobodnoe varirovanie") deb, Kopengagen glossematikasida esa substitutsiya deb nomlanadi. Erkin almashinuv munosabatida bo‘lgan tovushlarni Praga tilshunoslik to‘garagi vakili N.S.Trubetskoy fonemaning fakultativ varianti deb ham ataydi. Distributsiya modellarini aniqlashda qo‘llangan tavsifiy usullar tilshunoslikda distributsiya metodi deb nomlanadi.


IX. Kopengagen struktural tilshunosligi maktabi 1931 yilda struktural
tilshunoslikning daniyalik vakillari V. Bryondal, X. Uldal va L. Yelmslev
tomonidan tashkil etilgan. Bu maktabning fonetika fonologiya haqidagi qarashlari
L.Yelmslevning "Til nazariyasiga oid mulohazalar" (1943) "Tilshunoslikda
struktural tahlil metodi" (1950-1951), "Til va nutq" (1942), V. Bryondalning
"Struktural tilshunoslik" (1939), X Uldalning "Glossematika asoslari" (1957) kabi
ishlarida va bir qator maqolalarida bayon etilgan. Xusasan, fonema belgining
shunday komponentiki, u o‘z holicha mazmunga ega emas, ammo mazmun jihati
bor bo‘lgan birliklarning, masalan, so‘zlarning tarkib topishida ishtirok etadi.
Kopengagen tilshunosligi nazariyasining tovush va fonemaga oid qismini
quyidagicha izoxlash mumkin:
1. Muayyan tilda tartiblashtirilgan (sistemalashtirilgan) tovushlar zanjiri shu
tilning ifoda substansiyasi bo‘ladi. Fonema ana shu substansiya birligidir.
2. Fonema belgining (mas., so‘zning yoki morfemaning) ifoda jihatiga
mansub figuradir. U belgining fonetik tarkibidagi eng kichik komponent sanaladi,
bu komponent L. Yelmslev tomonidan taksema deb ham ataladi.
3. Fonemaning mazmun plani yo‘q. U mazmun plani bor bo‘lgan birlik (ikki
tomonlama belgi) tarkibidagina lisoniy qiymatga ega. Mas., ich va uch, til va dil
so‘zlarining shakl va ma‘no munosabatlari shu so‘zlar tarkibidagi i-u, t-d
tovushlari almashinuviga bog‘liq bo‘lgani kabi. Demak, fonemalar belgilar
sistemasiga belgining qismi sifatidagina kiradi.
4. Glossematika nazariyasiga ko‘ra sistema matn tahlili asosida aniqlanadi.
Bunday tahlil matnning ichki tuzilishida butun - bo‘lak munosabati borligini
ko‘rsatadi: period – gap – so‘z – bo‘g‘in – fonema. Demak, fonema bunday munosabatlar tizimidagi eng so‘nggi figura sanaladi.