Variant, Leningrad fonologik maktabida ottenka

V. Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasi XX asrning 20 -
yillari o‘rtasida Moskva fonologiya maktabi nomi bilan shakllanadi. Bu maktab
vakillari SantPeterburg (sobiq Leningrad) maktabi vakillaridan farqli ravishda
fonemaga morfologik nuqtai nazardan yondashadilar.
Moskva fonologiya maktabi Nikolay Feofanovich Yakovlev (1892-1974),
Ruben Ivanovich Avanesov (1902-1982) va Vladimir Nikolaevich Sidorov
(1903-1968), Sergey Ignatevich Bernshteyn (1892-1970), Petr Savvich
Kuznetsovdir (1899-1968), Aleksandr Aleksandrovich Reformatskiy (1900-
1978) kabi olimlarning tadqiqotlari asosida shakllangan.
Moskva fonologiya maktabining asosiy qarashlari quyidagilar:
1. Moskva fonologiya maktabida fonema nazariyasining asosini fonemaning
morfemik aspekti tashkil qiladi. Bu maktab vakillarining fikricha, fonema ma‘lum
darajada mustaqil bo‘lgan, demak, so‘z va morfemaning tovush qobig‘iga bog‘liq
bo‘lmagan birlik emas, balki so‘z va morfemaning tarkibiy elementidir. Demak,
bu masalada Moskva fonologlari I. A. Boduen de Kurtenening fonemaga
morfologik birlik sifatida qarashiga tayanishadi.
2. Kuchli pozitsiyada fonema o‘zining asosiy ko‘rinishini maksimal saqlaydi
va shu ko‘rinishida u boshqa fonemaga qarama - qarshi qo‘yiladi.
Kuchsiz pozitsiyada fonemaning asosiy ko‘rinishi o‘zgaradi. Masalan, unli
fonemaning urg‘uli bo‘g‘inda bo‘lishi shu unli uchun kuchli pozitsiya (sad, raz,
mal kabi so‘zlar tarkibida), urg‘usiz bo‘g‘inda bo‘lishi esa, kuchsiz pozitsiya
(sama, sadi‘, mali‘ kabi so‘z formalari tarkibida) sanaladi.
3. Pozitsiya tushunchasi bilan Moskva fonologiya maktabida variatsiya va
variant gushunchalari ham bog‘lanadi. Masalan, mat, mat, myat, myat so‘zlaridagi
"a" ning ottenkalari shu fonemaning variatsiyalari bo‗ladi (perseptiv jihatdan
kuchsiz pozitsiya natijasi sifatida); prud va prut so‘zlari oxiridagi "d" va "t" esa
fonema variantlari sanaladi (signifikativ jihatdan kuchsiz pozitsiya natijasi
sifatida), shuningdek, soma va samá, lesá va lisá so‘zlarining birinchi bo‘g‘inidagi
unlilar ham fonema variantlaridir. Variatsiyalar bir fonemaga, variantlar esa ikkita
har xil fonemaga tegishlidir.
4. Ikki fonema o‘rtasidagi differensial belgilarning kuchsiz pozitsiyada
yo‘qolishi Moskva fonologiya maktabi nazariyasiga ko‘ra neytralizatsiya
(mo‘tadillashuv) sanaladi. Neytralizatsiya, asosan, bir belgi bilan farqlangan
fonemalarda sodir bo‘ladi: plod va plot (talaffuzda plot va plot) kabi.
5. Fonemalar tilda fonologik sistemalarga uyushadi, bu sistemada ular turli
zidlanishlar (oppozitsiyalar) munosabatida bo‘ladi.
6. "Fonema varianti" tushunchasi Moskva fonologiya maktabida "giperfonema" tushunchasi bilan ham bog‘lanadi. Masalan: somá va samá (talaffuzda: samá va samá).
Nutqni ishlab chiqarish fonemalari kontseptsiyasi moskva fonologik maktabi (mfs) nazariyasiga ko'ra, fonologik tizimga to'g'ri keladi. Bu maktabning ko'zga ko'ringan vakili aleksandr aleksandrovich reformatskiydir. Bu yo'nalishdagi qarashlar shakllantirilgan asosiy asarlar ona (rus) tilining tavsifiga bag'ishlangan. Dastlab, har bir fonologik maktab o'z konstruktsiyalarini tilning tovush tuzilishi haqidagi yagona to'g'ri ta'limot deb hisoblagan. Vaqt o'tishi bilan, asosan, moskva maktabining tubida muammolarni har tomonlama muhokama qilish va fonologik nazariyalarni sintez qilish tendentsiyasi ustunlik qildi. Bunday sintezga birinchi urinish idf asoschilaridan biri ruben ivanovich avanesov tomonidan qilingan. U “kuchli”lar bilan bir qatorda lisoniy belgilar tarkibiga kiradigan “zaif fonemalar” tushunchasini ilgari surdi. Agar nutqni idrok etish fonemasi nutqdagi o‘rni bilan belgilanadigan farqlanmaydigan tovushlar yig‘indisi bo‘lsa, nutq ishlab chiqarish fonemasi mavqega qarab u yoki bu tovushni tanlash dasturi bo‘lsa, avanesovning zaif fonemasi differensial xususiyatlar yig‘indisidir (o‘shalar). Va faqat o'shalar) bu holatda tovushni aniqlash uchun ko'rsatilishi kerak. Lingvistik mexanizm tuzilishi nuqtai nazaridan, avanesov fonemalari haqiqatan ham nutq ishlab chiqarish va nutqni idrok etish fonemalari o'rtasida oraliq pozitsiyani egallaydi. Ular nutqning ijro organlariga buyruqlar, nutqni idrok etishning zarur fonemasiga mos keladigan u yoki bu akustik effekt yaratish uchun belgilarni amalga oshirish dasturlari bilan bog'liq.