Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Budda Shak’ya Muni 
(miloddan aw algi 556 - 476-yillar) Budda 
dunyoda eng keng tarqalgan dinlardan biri — buddizmning asoschisidir. 
U Hindistondagi Shak’ya qabilasi hukmdorining o‘g‘li bo‘lgan. Budda 
Himolay tog‘ining etagida dunyoga kelgan. Uning asl ismi - Gautama 
bo‘lgan. Shak’ya Muni uning laqabi bo‘lib, «Shak’ya qabilasining 
zohidi» degan ma’noni bildiradi.
Gautama muhtasham saroyda, gullar va dur javohirlar ichida 
yashagan. Shuning uchun u hayot hamma yerda go‘zal va zavqli degan 
xulosaga kelgan.
Biroq bir kuni og‘zida bitta ham tishi yo‘q, qartayib qolgan 
qariyani uchratgach, keksalik muqarrar ekanini tushunadi. Bemor 
odamni uchratib, salomatlik omonatligini angladi va o ‘lim 
to‘g ‘risida o ‘ylay boshladi. Shu tariqa zohidlikni ixtiyor qiladi. 
Yetti yil tarki dunyochilikda, ochlik va sargardonlikda yashaydi. 
Kunlardan bir kuni u katta daraxt ostida chordona qurib chuqur 
o‘yga tolgancha o‘tirganda mo‘jiza yuz berib, ongi tiniqlashadi 
va donishmandlik sari yuz tutadi. Shu paytdan boshlab uni Budda 
deb atashadi. Budda Gang daryosi bo‘yidagi Banoras shahrida o‘z 
ta’limoti asoslari bo‘yicha dars bergan.

---

Budda Shak’ya Muni shunday degandi: «Inson hayoti azob 
uqubatlardan iboratdir. Biroq doimo to‘g‘ri so‘zlab, ezgulikka intilish 
o‘zgalaming haqiga xiyonat qilmaslik, g‘azab va hasadni yengish orqali 
uni yengillatish mumkin. Shuningdek, inson behuda yugur-yugurlardan, 
mol-dunyo orttirish havasi va haddan ziyoda huzur-halovat istagidan 
ozod bo‘Imog‘i lozim. Ana shunda har bir boy va kambag'al, shoh va 
qul, ruhoniy va oddiy kimsalar dunyoga qayta-qayta kelish azobidan 
xalos bo‘ladilar».
Budda ta’Iimoti ayni bir vaqtning o‘zida ham qiyin, ham teran. 
Biz bu o‘rinda faqat uning «to‘rtta yaxshi haqiqat» degan nom bilan 
tanilgan asosiy qoidalarini sxematik tarzda tavsiflab berishimiz mum­
kin.
1) Dunyo azob-uqubatlarga to‘lib ketgan. Tug‘ilish azob, qarilik 
azob, kasallik azob va o‘lim azob. 0 ‘zing yomon ko‘radigan odam 
bilan uchrasxish azob, sevimli kishidan judo boclish azob, xohlagan 
narsani qondirish uchun behuda kurash azob. Aslida xoxish-istaklar 
va ehtiroslardan bo‘lmagan hayot har doim azob keltiradi. Bu azob 
haqidagi haqiqat deyiladi.
2) Inson azoblarining sababi shubhasiz jismoniy mavjud bo‘lish 
ishtiyoqida va dunyoviy ehtiroslarning xomxayolligidadir. Agar 
bunday ehtiroslar va xomxayollarning kelib chiqishi kuzatilsa, shu 
narsa ma’lum bo‘ladiki, ular hamma narsani yutib yuboradigan, ins- 
tinktli tarzda kelib chiqadigan xohish-istaklarga asoslanadi. Masalan: 
yashashga nisbatan kuchli irodaga asoslanadigan xohish, agar hatto 
uning izlaydigan narsasi ba’zan o‘lim bo‘lib chiqsada, o ‘zi xohlagan 
narsani izlaydi. Bu azoblaming sababi to‘g ‘risidagi haqiqat deb ataladi.
3) Agar insonning barcha ehtiroslari negizida yotgan xohish bartaraf 
etilishi mumkin bo‘lsa, unda ehtiros o‘ladi va odamning azoblari 
nihoyasiga yetadi. Bu azoblaming to‘xtatilishi haqidagi haqiqat, deb 
ataladi.
4) Xohish-istaklar va azoblar bo‘lmaydigan holatga erishish 
uchun muayyan yo‘lga amal qilish lozim. Bunday saxovatli eski 
vo‘lnmg bosqichlari quyidagilardir: to‘g‘ri tushunish, to‘g ‘ri nutq, 
to‘g‘ri tafakkur, to‘g‘ri fe’l-atvor, to‘g ‘ri turmush tarzi, to‘g ‘ri kuch-

---

g‘ayrat, fikming to‘g‘ri yo‘nalishi va diqqat e ’tibomi to‘g‘ri qaratish. 
Bu azoblaming sababidan xalos bo‘lishning sahovatli yo‘li haqidagi 
haqiqatdir.
Keyinchalik paydo bo‘lgan San’ya Vedanta, Yoga, Milansa 
falsafa maktablari ham mhni o‘rganishga metofizik etik tomondan 
yondashdilar. Vedantada Upanishadagi idealistik g‘oyalar avval suril- 
di. Ularda Ataman va Braxman haqida fikr yuritildi. Bu fikrga ko‘ra 
mh doim tananing intilishlari va xissiy kechinmalari ortida yashiringan 
bo'ladi. Qa’tiy intizom orqali ruh bulardan xalos bo‘lib, abadiy 
Braxman darajasiga yetadi. Yoga ta’limotida esa haqiqiy yuksaklikka 
erisxish uchun psixik faoliyatga to‘sqinlik qilayotgan tomonlami 
bartaraf qilish kerak bo'ladi deyiladi. Buning uchun yogalar maxsus 8 
olamni: avval tana harakatlarini (nafas olish, gavda harakatlari (keyin 
psixik aktlar) diqqat, tafakkumi boshqarish uslublarini ishlab chiqqan. 
Yogalar tomonidan ishlab chiqilgan sezgi chegaralarida narsalami idrok 
etish, ko‘rish gallyutsinatsiya, idrok illyuziyasi hindlaming psixologik 
ta’limotida katta o‘rin egalladi.
Hind adabiyotida qadimdan idrokning 2 xil: