|
noaniq (nirvikalka)
va
aniq (sarvikalka)
shakli farqlangan. Noaniq idrok sensor, narsa va
hodisaning sezgi a’zosi bilan kontaktga kirishi orqali idrok qilinishi.
Vedanta maktabining namoyondalari noaniq hech qanday individualligi
ham, umumiyligi ham bo‘lmagan xissiy kechinmalar yig4ndisidir,
deb ta’kidlaydilar. Aniq idrok bo‘lingan nutq strukturasida namoyon
bo‘luvchi idrok bo‘lib, buddistlaming ta’kidlashicha, u idrok emas,
chunki unga aql ta’sir etadi. Nutq har xil belgilardan tashkil topganligi
uchun idrok etilayotgan obrazni xiralashtiradi. Mimansa maktabining
tarafdorlari vedantistlami ham, buddistlami ham, tanqid qilgan holda
noaniq idrok ikki belgiga umumiy va spesifik belgilarga ega ekanligini
ta’kidlaydi. Umumiy belgi ko‘pchilik individual obyektlarga talluqli
bo‘Isa, spesifik idrok faqat berilgan obyektlarga tegishlidir. Noaniq
idrok qilinishi mumkin emas, chunki buning uchun uni boshqalaridan
ajratishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu obyekt umumiy belgi sifatida ham
idrok qilinmaydi, chunki buning uchun u boshqalar bilan birlashtirilishi
kerak. Bunga esa faqat nutq hisobidan erishish mumkin. Chunki nutq
narsalarga xos belgilarni ajratishi ham, birlashtirishi ham mumkin
degan xulosaga keldilar. Buni maktab namoyondalari «Reallik» va
«Illyuziya» deb atardi. «Reallik» va «lllyuziya»ni Mimansa maktabining
faylasufi Bxata organ va tashqi obyekt o ‘rtasidagi munosabat bilan
belgilaydi. Agar bu munosabat qandaydir sabab bilan buzilsa, idrok
illyuzior b o iib qoladi. Buning sababi sifatida Bxata: periferik (sezgi
a’zosidagi) va markaziy (manas) qismdagi buzilishni ko‘rsatadi.
Gallyutsinatsiya ham xuddi shunday paydo bo‘ladi. Tush ko‘rish ham
gallyutsinatsiyaning bir turidir.
Psixik hayot davomida o‘tish davri muammosi G‘arbiy Evropa
faylasuflarini ko‘proq qiziqtirdi. Hech kimni hindlar kabi «men»
muammosi bunchalik ko‘p o'ylantirmagan. Masalan, lakata ta’limotida
umuman «men» muammosi inkor qilinadi. Ular shunga asoslanadiki,
sezgi a ’zolarimiz bizga «men» haqida hech narsani ma’lum qilmaydi.
Xulosa chiqarish yo‘li bilan olingan ma’lumotlar esa noto‘g‘ri bo‘lishi
ham mumkin.
Miloddan avvalgi bir necha mingyillikning o‘rtalarida Hindiston va
Xitoyda II-mingyillikda paydo bo‘lgan. Vedalar eng qadimgi ariylik
dunyoqarashini ifodalardi. Grek, skandinaviya va slavyan afsonalarida
bo‘lgani singari unda ham xudolar ko'pincha tabiiy kuchlarga
qiyos qilinardi. Bunday dunyoqarash Koinot bilan Tartibsizlik (Xaos)
o‘rtasidagi azaliy kurash bilan tavsiflanardi. Bu jangda xudolaming uzil-
kesil va abadiy g‘alaba qilishi kafolatlanmaydi. Tartibsizlikka qarshi
kurashda xudolar odamlaming yordamiga muhtoj bo‘lgan. Qurbonliklar
va to‘g‘ri bajariladigan marosimlar koinotdagi tartibni tutib turishga
katta xissa qo'shib turadi. Vedalar bilan tanisxishda muayyan afsonaviy
olamga g‘arq bo‘lamiz. Agar biz hind ma’naviy hayotida afsonadan
logosga o‘tish haqida gapirsak edi, unda uni matnlaming yangi va
ancha tushunarli guruhlari (miloddan avvalgi 800-300-yillar) bo‘lgan
Upanishadlarga tegishli deyish mumkin bo‘lardi. Upanishadlar Veda
dunyoqarashining tanqidiy jihatdan idrok etilishidir. Ehtimol, ular asriy
madaniyatining ayrim jihatlariga nisbatan norozilikni ifodalar. Eng
yangi tadqiqotlar ularda noariy tendensiyalaming ta’sirini topmoqda.
Biroq bu murakkab masala din tarixchilari ixtiyorida qoldirilishi kerak.
Lekin, baribir Upanishadlarga dalil-asoslar muvofiq keladi. Bu narsa
mazlumlaming o‘z ovozini chiqarish usulini topganligini anglatadimi?
Biz buni bilmaymiz va faqat taxminlar bilan cheklanishimizga to‘g‘ri
keladi.
«Upanishada» atamasi donishmandning o‘z shogirdlariga ta’lim
berishi jarayonini anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan bu atama shu jarayonda
beriladigan mazmunni ifodalaydigan falsafiy raatnni ham ifodalaydigan
bo‘ldi. Shunday qilib, muayyan ma’noda Upanishadlami Platonning
dialoglari bilan o‘xshatish mumkin.
Upanishadlaming markaziy mavzularidan biri tug'ilish va oiimning
abadiy «almashinuvi» g‘oyasidir. Bunday g‘oya tirik mavjudotlaming
oMimidan keyin yana qayta tirilishini nazarda tutadigan ruhlaming
ko‘chib yurishi (reinkamatsiya) haqidagi ta’limotga asos qilib olingan.
Tug‘ilish bilan o‘lim o‘rtasidagi abadiy qayta tiklanib turadigan sikl
sansara deyiladi. Aynan ana shunday siklda insonning eng teran
«mohiyati» (atman) takror va takror qayta tiklanaveradi.
Sharqshunoslik adabiyotlarida nimani atm an deb tushunish masalasi
xususida munozara ko‘pdan beri davom etib keladi. Upanishadlaming
ayrimlarida, aftidan, atman o‘zgarmas va substansial narsa hisoblanadi
va idrok etuvchi «men» yoki «ego»dan farq qiladi.
Upanishadlaming boshqa bir muhim qoidasi atman bilan brax-
manning bir-biriga tenglashtirilishidir. «Braxman» so‘zining adekvat
tarjimasini topish qiyin. Bu holda atm an bilan braxmanning bir-biriga
tenglashtirilishi atman absalyut yoki ilohiyot bilan teng degani bo‘ladi.
Bunga o‘xshash qarashlar odam (yoki uning ruhi) Xudo bilan ayni bir
narsa bo‘la oladigan g‘arb mistisizmida ham mavjud. Bunday birlik
hind falsafasi va G‘arb mistisizmi targ‘ib qiladigan zohidona turmush
tarzini nazarda tutadi.
Upanishada faylasuflari shu tariqa olamdan teskari o‘girilib olishdi.
Ularning maqsadi zohidlarcha dunyodan qochish edi. Ulaming
e’tiqodicha, matndami yoki tabiatdami bo‘lishidan qa’tiy nazar
«tashqari»da emas, u sening ichingda. Sen «o‘z-o‘zingni topish»ni
o‘rganishing kerak. Mistisizm haqida ko‘p narsani o‘qib olish mum
kin, lekin bu mistik bilishni anglatmaydi. U faqat sen tomoningdan
va o‘zingning shaxsiy sa’y-harakatlaring yordamida ishlab chiqiladi.
Hindistonda bunga o‘xshash mistik donishmandlik kohinlar tabaqasiga,
haqiqiy «braxman»larga xos deb hisoblanardi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
