Валентликлар

Oddiy moddalar
8
	Valentliklar. Elementlarning kimyoviy birikmalardagi valentligi	9
	Elektromanfiylik	10
	Moddalar massasining saqlanish qonuni	11
	Moddalar tarkibining doimiylik qonuni	12
	Kimyoda atom-molekulyar qonun	13
	Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti	14
	Fizik va kimyoviy o’zgarishlar	15
	Eng keng targalgan kimyoviy elementlarning nomlanishi va ularning belgilari	16
	Kislorod. Oksidlar. Yonish.	17
	Kislorodning ishlatilishi	18
	Alanga	19
	Havoning tarkibi	20
	Avagadro qonuni	21
	Gazlarning nisbiy zichligini hisoblab topish	22
	Gazlarning molyar hajmi	23
	Gazlarning molyar hajmidan foydalanib, kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash	24
	Gazlarning molyar hajmodan foydalanib, reaksiyalarning tenglamalari bo’yicha hisoblashlar	25
	Gazlarning absolyut va nisbiy zichligi. Gazlarning molekulyar massasini absolyut va nisbiy zichlik bo’yicha aniqlash	26
	Gazlarning absolut va nisbiy zichliklariga oid tushunchalarni e’tiborga olgan holda hisoblashlar	27
	Kislota, asos va tuzlarning suvda eruvchanligi	28
	Vodorodning ishlatilish sohalari	29
	Oksidlar	30
	Oksidlar klassifikatsiyasi	31
	Asoslar klassifikatsiyasi	32
	Kimyoviy reaksiyalarning turlari	33
	Kimyoviy reaksiyalarning alomatlari	34
	kislotalar	35
	Kislotalarning olinishi	36
	Kislotalarning tuzilishi	37
	Kislotalarning metallarga ta’siri	38
	Tuzlar klassifikatsiyasi	39
	Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar orasidagi genetik bog’lanish	40
	Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar orasidagi o’aro bog’liqlik	41
	Anorganik moddalarning eng muhim sinflari o’rtasidagi genetik bog’lanish	42
	Kimyoviy moddalarning xossalari. Moddalarning eng muhim fizikaviy xossalari	43
	Eng ko’p tarqalgan moddalarning fizik xossalari	44
	Ba’zi metallar va qotishmalarning solishtirma qarshiliklari. Elektrokimyoviy ekvivalentlar. Sindirish ko’rsatkichlari.	45
	Ba’zi nuklidlarning massalari, м.а.b. larda	46
	Suvning ishlatilishi	47
	Tabiiy suvlarni tozalash usullari	48
	Uglerodning tabiatda aylanishi	49
	Azotning tabiatda aylanishi	50
	Marten pechining tuzilishi	51
	Bessemer konvertori	52
	Foydalanilgan adabiyotlar	53
		54

Kirish so’zi
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichida o’qitish samaradorligini va sifatini oshirishga e’tibor berish maqsadida zamonaviy o’qitish vositalaridan foydalanish lozim. Ushbu o’quv-uslubiy qo’llanmaning mazmuni akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’qitiladigan Kimyo fani bo’limlari umumiy kimyo, anorganik kimyo va organik kimyo kurslarida hamda kasb-hunar kollejlarining maxsus yo’nalishlari "Laboratoriya diagnostika", "Formatsiya", "Tibbiy profilaktik ishlar ", "Qishloq xo’jalik va shahar ekologiyasi ", "Botanika va o’simliklar fiziologiyasi ", "Tabiatni muhofaza qilish " va h.k. yo’nalishlarining ayrim qismlariga oid kompyuterlashtirilgan elektron miniplakatlardan iboratdir.
Keltirilgan ma’lumotlar kompakt diskda (CD) yozilgan holda hamda ushbu mahsulotlardan kompyuter, multimedia-proyektor, kodoskop, videoko’z va boshqa texnik vositalari yordamida o’quv jarayonida foydalanish uchun tavsiya etiladi.
Mahsulotdan foydalanish usullari

1. 
   dars o’tish jarayonida o’qituvchi kompakt-diskni (CD) kompyuterga o’rnatib, multimedia-proyektor orqali ma’lumotni ekranga tushirib, kerekli miniplakatlarni tanlaydi va o’quvchilarga tushuntiradi.
   
2. 
   Kompyuter sinfida o’quvchilar mustaqil ravishda miniplakatlarni o’rganadilar.
   
3. 
   Printer yordamida qog’ozga chiqarilgan miniplakatlar televizorga yoki multimedia-proyektorga ulangan videoko’z orqali miniplakatlarning tasviri ekranga tushuriladiо va o’qituvchi tomonidan tushuntiriladi.
   
4. 
   Printer yordamida slaydga chiqarilgan miniplakatlar kodoskop yordamida slaydga chiqarilgan miniplakatlar kodoskop yordaida ekranga uzatiladi va tushuntiriladi.
   

Valentliklar
Elementlarning kimyoviy birikmalardagi valentligi

Valentlik	Kimyoviy elementlar	Birikmalarning formulalariga misollar
O’zgarmas valentlikka ega bo’lgan elementlar
I	H, Li,Na,K,F;	H2O, Na2O, NaF
II	O,Be,Ca,Mg,Ba,;	BeO, MgO, CaO
III	Al,B;	B2O3 , AlF3
O’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan elementlar
I ва II	Cu, Hg	Cu2O, CuO, Hg2S, HgS
II ва III	Fe, CO, Ni	FeO, Fe2O3 ,NiCl2, NiCl3
II ва IY	C, Sn, Pb	CO,CO2 ,PbCl2, PbCl4
III ва Y	P	P2O3, P2O5, PH3
I - Y	N	N2O, NO, N 2O3, NO2, N 2O5
II, III, YI	Cr	CrO, Cr2O3, CrCl3, CrO3
II, IY, YI	S	H2S, SO2, SO3

Oddiy va murakkab moddalar
Moddalarning bo’linishi

M i s o l l a r

Oddiy moddalar




Kislorod.Oksidlar. Yonosh.



Kislorod


Simob
II-оксид




Simob


Pristli tajribasi


Эlementlarning tabiatda tarqalishi



Kislorodning ishlatilishi


ALANGA




H avoning tarkibi
Moddalarning mol miqdori ми=дори


Mol – modda miqdorining o’lchovi.


Modda miqdorining o’lchovi uning massasidir, massa esa richagli tarozi bilan o’lchanadi va gramm hisobida ifodalanadi. Kimyoda kimyoviy formula va tenglamalar asosida hisoblash ishlarida, grammdan tashqari,modda miqdorining o’z o’lchovlaridan ham foydalaniladi.

Kimyoviy formulasi	Н2	О2	Н2О	СО2
Molekulyar massasi	2,016	32	18,016	44
Moli	2,016 g	32 g	18,016 g	44 g

Har qaysi moddaning oxirgi satrga yozilgan miqdorlari shu moddaning m o l i deb ataladi.
Masalan: Sulfat kislota H₂SO₄ molining gramm bilan ifodalangan massasini hisoblab topish uchun uning molekulyar massasini hisoblab chiqarish (sulfat kislota uchun bu son yaxlitlanganda 2 +32 + 16  4 = 98 bo’ladi) va olingan son yoniga grammni yozib qo’yish kerak, binobarin, sulfat kislotaning moli 98g bo’ladi.

Har bir moddaning 1 m o l i –shu moddaning 610²³ molekulasi


Agar modda miqdori gramm hisobida berilgan bo’lsa, uni mol hisobida, agar mol hisobida berilgan bo’lsa, gramm hisobida ifodalash mumkin.


1-misol. 45 g suvda necha mol suv bo’ladi?
Suvning har 18 grammi 1mol suvni tashkil etadi. Binobarin, 45 g suvda 45 : 18 = 2,5 mol suv bo’ladi (yaxlitlanganda).
2-misol. 0,25 mol suvda necha gramm suv bo’ladi?
Suvning har 18 grammi 1 mol suvni tashkil etadi. Demak, 0,25 mol suv 18 0,25 = 4,5 g suvni tashkil etadi.
Avogadro qonuni

G

Gazlarning bir xil hajmlarida bir xil sharoitda bir xil sondagi molekulalar bo’ladi.
azlarning normal sharoitda, ya’ni 0^оС temperatura va normal atmosfera bosimi (760 mm sim, ust. da) o’lchangan hajmlaridan foydalanamiz. Bir mol gazning normal sharoitda egallagan hajmi su gazning molyar hajmi deb ataladi. Hamma gazlarning molyar hajmlati taxminanbir xil bo’lib 22,4 l ga teng. Boshqa istalgan temperatura va bosimlarda ham barcha gazlar molining hajmlari taxminan bir xilligicha qoladi.

Bu qonun uning avtori nomi bilan А v o g a d r o qonuni deb ataladi.

Н₂О Н₂ SO₄ NaCl Shakar

Qattiq va suyuq moddalarda molekulalari bir-biriga juda yaqin joylashgan. Shu sababli suyuq va qattiq moddalarning hajmi, asosan, molekulalarining o’lchamlariga bo’liq bo’ladi. Gazlarda esa kichik bosimlarda molekulalari orasidagi masofalar molekulalarining o’lchamlariga qaraganda g’oyat katta bo’ladi, molekulalarining o’zlari egallagan hajm esa nisbatan kichik. Gazning umumiy hajmi, asosan, molekulalar orasidagi masofalarga bog’liq, bu masofalar esa bir xil temperatura va bir xil bosimda barcha gazlarda taxminan bir xildir.

Shunday qilib, gazlar uchun: