Ва ўрта махсус

Ассонанс (лотинчадан assonare – уйғун жаранглаш; французчадан эса assonance – оҳангдошлик деган маъноларни англатади) – 1) шеърий нутқда (насрда нисбатан кам) бир хил унлилар такрорига асосланган ифодавийликни кучайтирувчи восита, такрорнинг фонетик сатҳдаги хусусий кўриниши; шеърга хушоҳанглик бахш этади, мусиқийликни кучайтиради. Масалан, Э.Шукурдан олинган қуйидаги парчада “О” товушининг такрори ассонансни юзага келтиради:
Олтин ойға олма отар Ойбодом,
Ойботарда йиғлаб ётар Ойбодом.
Ойқизларнинг ойпариси Ойбодом,
Кунботардан куйиб ўтар Ойбодом.
Геминация ёки иккилантириш (лотинчадан) фонетикада ундош товушларнинг давомий талаффуз қилинишидир. Риторикада геминация – бу биргина ўша сўзнинг ёки гап бўлагининг услубий мақсадда такрорланишидир. Геминацияда биргина элемент ўз шаклини ўзгартирмаган ҳолда ўқувчининг эътиборини ўзига қаратиш мақсадида ёки талаб қилинаётган товушли образни ўзига жалб қилиш мақсадида такрорланади.
Адҳам Абдуллаев эса «ундошларни қаватлаш» атамасини ишлатган. Ундошларни қаватлаб қўллаш орқали бадиий асарда қаҳрамон руҳиятидаги хурсандлик ва хафалик ҳолатлари тугал тасвирлашга эришилди. Масалан, Айёрликда уччига чиққанман деб мақтансам ёлғон эмас (Ойбек). Уни айблашга сизнинг маънавий ҳаққингиз йўқ, ука! - деди ғазаб билан (газетадан). Келтирилган мисоллардаги ундошларнинг қаватланиши қаҳрамонлар табиатидаги субъектив ҳолатни ифодалашга хизмат қилган. Яъни биринчи гапдаги қаҳрамоннинг ўз «иши-ҳунаридан» мамнунлиги, «анойи» эмаслигини таъкидлаш истаги қаватланган «ч» ундоши орқали янада аниқ ифодаланган. Иккинчи гапдаги қахрамоннинг қаҳр-ғазаби эса «қ» иккиланиши билан кўрсатиб берилган.
Юқорида таъкидлаганимиздек, ундошларнинг қаватланиши алоҳида услубий воситадир. Дуч келган товушни қаватлаб қўллаб бўлмаганидек, сўзда турли сабаблар билан ёнма-ён келган барча ундошлар ҳам лингвопоэтик жиҳатдан аҳамиятга эга бўлавермайди. Масалан:
- Укагинам, бу кеннойингизга (келин ойингизга – товуш ўзгаришлари) загсда патта (сўз имлосида мавжуд) кесилмаган. Биринчисидан тўққизта (сўз имлосида мавжуд) бола бор. Бечора гирой бўламан деб роса туғди. Тўққизинчисини туғдию, ўзимизнинг тилда айтганда бракка (брак) чиқиб қолди. (С.Аҳмад)
Насрда унлиларни чўзиш, ундошларни қаватлаш, товушларни такрорлаш, сўзларни нотўғри талаффуз қилиш, товуш орттириш ёки товуш тушириш каби фонетик усуллар ёрдамида экспрессивлик таъминланади. Товушларни услубий қўллаш билан боғлиқ қонуниятларни ёзувда «айнан» ифодалаш имконияти чекланган. Бироқ, талаффуз ва баён мувофиқлигига фонографик воситалар ёрдамида эришиш мумкин.
Бадиий асарларда руҳий ҳолатни ёзувда ифодалаш ўзига хос мураккабликни юзага чиқаради. Ёзувчи қаҳрамонлар руҳиятидаги ички ҳаяжонларни кўрсатиш учун қуйидагилардан фойдаланади.
1.Унлиларни бирдан ортиқ ёзиш. Бунда унлини чўзиб талаффуз қилиш тушунилади. Унлини чўзиб талаффуз қилиш орқали қаҳрамоннинг воқеликка муносабати ойдинлаштирилади. Илмий адабиётларда мазкур усул орқали белгининг меъёрдан кучсиз ёки ортиқ эканлигини ифодалашда фойдаланилиши таъкидланади.
Масалан, белгининг кучсизлиги: Ортиқ жиззаки кўринмаслик учун бос-и-иқ товуш билан деди... (П.Қодиров).