Va adabiyot universiteti

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O’ZBEK TILI
VA ADABIYOT UNIVERSITETI
1-bosqich 110-guruh talabasi Toshmatova Madinabonuning
Sotsiolingvistika fanidan bajargan


MUSTAQIL ISH
Mavzu: Nutqiy vaziyatda so’zlovchi ro’lining o’zgarishi
O’qituvchi: Zaripov R


Toshkent - 2022
Reja:

1. 
   Nutqiy vaziyat va uning odoblari va nutq akti
   
2. 
   Kommunikativ vaziyat verbal va noverbal muloqot
   
3. 
   So’zlovchi rolining o’zgarishi
   
4. 
   Diglossiya va bilingvizm
   

Tayanch so’z va tushunchalar: nutqiy vaziyat, nutqiy muomila, nutq odoblari, nuqt akti, kommunikativ vaziyat, verbal va noverbal muloqot, so’zlovchi rolning o’zgarishi, so’zlovchi rolining almashinuvi, diglossiya, bilingvizm, ikki tillilik, ko’p tillilik.


1.Nutqiy vaziyat va uning odoblari va nutq akti
“Nutqiy vaziyatda so’zlovchi ro’lining o’zgarishi” degan mavzu tushdi va shu mavzu haqida ma’lumot berib o’taman. “Nutq vaziyati” lingvopragmatika fanining asosiy tushunchasi boʻlib, u kishi tomonidan nutqni idrok etuvchiga (adresantga), shuningdek nutq orqali muloqot jarayonida xatti-harakatlarga taʼsir qilish maqsadida tildan foydalanishni oʻrganadi. Kommunikativ va nutqiy vaziyat sinonimdir. Uning asosiy tarkibiy qismlari: aloqa ishtirokchilari va ularning munosabatlari, shuningdek, muloqotning ichki va tashqi sharoitlari. Aloqa sozlamalari rasmiy yoki norasmiy bo'lishi mumkin. Vaziyatning tabiati bo'yicha muloqot biznes (ma'ruza, muhokama) va kundalik (qarindoshlar, do'stlar bilan suhbatlarga) bo'linadi. Qabul qiluvchining xususiyatlariga tinglovchilar soni, ro’l o'ynash va ular o'rtasidagi kommunikativ munosabatlar kiradi. Ishtirokchilar soniga ko'ra monolog (bir kishining nutqi), dialog (ikki kishi o'rtasidagi suhbat) va polilog (bir nechta ishtirokchilar o'rtasidagi suhbat) farqlanadi. Nutq vaziyatining maqsadi - bu aloqa (ko'ngil ochish), aloqa (ma'lumot) yoki ta'sir qilish (ishontirish, motivatsiya, tushuntirish va boshqalar).Nutq vaziyatining ikkilamchi komponentlari.Nutqning tabiatiga, uning xususiyatlariga, shuningdek, muloqot ishtirokchilarining nutq xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi yuqoridagi asosiy omillarga qo'shimcha ravishda, o'zaro ta'sir qiluvchi tomonlarning bir-biridan uzoqlik darajasi, nutq darajasi kabi omillarni ham ajratib ko'rsatish mumkin. Ularning tanishligi (bu erda biz to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita muloqotni farqlashimiz mumkin, masalan, telefon orqali suhbat va ommaviy axborot vositalaridagi nutq), kuzatuvchilarning mavjudligi va boshqalar.
Ammo bu omillar asosiy yoki tarkibiy omillardan farqli o'laroq, ikkinchi darajali nutq holati hisoblanadi. Vaziyat rasmiy yoki norasmiy bo'lishi mumkin. Rasmiy vaziyat bu nutqiy vaziyatni ifodalovchi alohida huquqiy ahamiyatni bildiradi. Bu ma’lum shaxslar – jismoniy shaxslarning turli yuridik shaxslar (korxonalar, firmalar) manfaatlarini ifodalashi, shuningdek, ish uchrashuvlari va muzokaralar jarayonida shu shaxslar nomidan ish yuritishi bilan bog‘liq. Rasmiy muloqot maxsus xizmat ko'rsatish xonasida - qabulxona, ofis, konferents-zal va boshqalarda amalga oshiriladi. Shuningdek, u ichki korporativ bo'lishi mumkin, yig'ilishlarda, direktorlar kengashlarida (protokol ishbilarmonlik aloqasi) o'tkaziladi.
Rasmiy vaziyatda nutq odobiga qo’yiladigan talablar. Rasmiy vaziyatda nutq xatti-harakatlarida tegishli odob-axloq me'yorlari talablarini bajarishni o'z ichiga oladi. Bularga quyidagilar kiradi:

• 
  Suhbatdoshga qaysi yosh va ijtimoiy toifaga mansub bo'lishidan qat'i nazar, majburiy ikki tomonlama;
  
• 
  Aloqa odob-axloq qoidalariga qat'iy rioya qilish (standart va xayrlashuvlar);
  
• 
  Axloq qoidalarida nazarda tutilgan xushmuomalalikning umumiy qabul qilingan shakllaridan foydalanish ("mehribon bo'ling", "menga ruxsat bering ...", "mehribon bo'ling" va boshqalar).
  
• 
  Rasmiy sozlama aloqa ishtirokchilarining lug'atiga qo'yiladigan talablarga rioya qilishni nazarda tutadi - unda jargon, so'kinishlar, xalq so'zlari, shuningdek dialektizmlar bo'lmasligi kerak.
  
• 
  So'zlarning talaffuziga nisbatan ham alohida talablar mavjud. Adabiy talaffuz turiga rioya qilish, aniq, aniq gapirish kerak. Tilni burishtirib gapirish, g'o'ng'irlash, beparvolik bilan nutq tuzish mumkin emas. Masalan, [kada] emas, [qachon] deb talaffuz qilish kerak; [salom "e] emas, balki [salom" ].
  
• 
  Qattiq rasmiy suhbatlarda asosiy ohang vazmin, xotirjam bo'lishi kerak, unchalik qattiq bo'lmagan suhbatlarda esa mehribon, xotirjam, bo'lishi kerak.
  

Norasmiy muhit taqdimotlar, ofisdan tashqari ish uchrashuvlari, yubileylar, jamoadagi kundalik muloqotlar uchun xosdir. Suhbat ishtirokchilari turli nutq vositalarini tanlashda rasmiy muhitga qaraganda ancha erkin his qiladilar. Ya'ni, ular kundalik hayotda qo'llaniladigan nutqiy xatti-harakatlar normalari va qoidalarini qo'llaydilar.
Norasmiy vaziyatda nuqt odobiga qo’yiladigan talablar.

• 
  Bunday holda, ko'proq bo'sh qoidalar mavjud:
  
• 
  Suhbatdoshning yoshi, tanishlik darajasi va mavqeiga qarab "siz" yoki "siz"ga murojaat qo'llaniladi;
  
• 
  Vidolashuv va salomlashish so'zlari ishlatiladi;
  
• 
  Odob talablarini qo'llash minimal darajada saqlanadi.
  

Biroq, so'zlarni tanlash uchun kamroq qat'iy talablarga qaramay, rasmiy nutq vaziyati mavjud bo'lganda foydalanish tavsiya etilmaydigan leksik qatlamlardan foydalanish istalmaganligicha qolmoqda.Xuddi shu narsa talaffuzga ham tegishli.
Nutqiy muloqotning holatini quidagicha ko’rsatish mumkun:

Nutqiy muloqotning holati	Kim bilan gaplashamiz?	Bir kishi bilan
		Bir necha kishi bilan
	Qayerda?	Qulay/noqulay sharoitda
		Rasmiy bo’lmagan muhitda
		Rasmiy muhitda
	Qaysi maqsadda?	Muloqot
		Xabar
		Ta’sir etish

Nutqiy muloqot qoidalarini ishlab chiqishga bo’lgan urinishlarda faqat lisoniy vositalarni to’g’ri qo’llashgina emas, balki kommunikativ holatning xarakteriga ham e’tibor berish nazarda tutiladi. Masalan, amerikalik tadqiqotchi S.Ervin-Trip tomonidan nutqiy muloqotning quyidagi qoidalari taklif qilingan.

1. 
   Lisoniy vositalarni tanlash qoidasi:
   

1. 
   barcha ijtimoiy qatlamlar uchun umumiy bo’lgan;
   
2. 
   turli ijtimoiy qatlamlar va guruhlar uchun maxsus bo’lgan. Misol: murojaat shaklini tanlash, ushbu tanlovdagi milliy va ijtimoiy farqlar.
   

2. 
   Rioya qilish qoidasi, ya’ni kommunikatsiyada nutqiy harakatlar ketma-ketligiga rioya qilish: salomlashish, minnatdorchilik, xayrlashish va hokazolar. Mazkur qoidalar doirasida xayrlashish, taklif qilish, telefonga chaqirish, kommunikativ aloqani yo’lga qo’yish formulalari ko’rib chiqiladi.
   
3. 
   Birgalik qoidasi; bunda bir konteksda u yoki bu leksik, fonetik, intonatsion, sintaktik va hokazolar birliklar va xususiyatlarining birlashish qoidasi nazarda tutiladi.
   

Shuningdek, suhbatdoshlarning o’zaro munosabati qoidasi alohida o’rganiladi. Bunda so’zlovchi mazkur ijtimoiy yoki kasbiy guruhga kiruvchi suhbatdoshlar uni “o’ziniki” deb qabul qilishlariga, uning nutqiy muomilasi hamda vaziyatini va ijtimoiy rolini o’zgarishda bir kod tasarrufidan ikkinchi kod tasarrufiga o’tishini ma’qul ko’rishlariga harakat qiladi.”Nutq muomila” terminida jarayonning bir tomonli bo’lishiga urg’u beriladi: u kommunikativ vaziyat qatnashchilaridan bo’lgan yo so’zlovchi (adresant), yo tinglovchi (adresat)ning nutqi yoki nutqiy reaksiyani xarakterlovchi o’ziga xos xususiyatlarni ifodalaydi.” Nutqiy muomila” termini nutqning monologik shakllarini, masalan, ma’ruza, yig’ilishlardagi nutq va boshqa kommunikativ vaziyatlarni tavsiflash uchun qulaydir. Biroq uning o’zi dialoglarni yahlil qilish uchun yetarli bo’lmaydi. Bunday holatda nafaqat har bir tomonning nutqiy muomilasi, balki o’zaro nutqiy harakatlar mexanizmini ochib berish muhim hisoblanadi. Shunga ko’ra, “nutqiy muloqot” tushunchasi o’z ichiga “nutqiy muomila” tushunchasini oladi. Nutqiy muomila rol, vaziyat, va mavzu singari sotsiologik o’lchovlar bilan bog’lanadi.
Nutq akti termini u yoki bu kommunikativ vaziyat doirasidagi so’zlovchining aniq nutqiy harakatlarini ifodalaydi. Masalan, bozorda biron narsani sotib olish vaziyatida sotuvchu va xaridor o’rtasida turli nutq aktlarini o’z ichiga olgan shunday dialog vujudga kelishi mumkun: informatsiya haqida so’rov:(- Necha pul? Qancha turadi? Kim ishlab chiqargan? Qanday materialdan tayyorlangan?), xabar (-Yigirma ming ; Janubiy Koreya; Haqiqiy charm), iltimos (-Iltimos, olib qo’ying, hozir pul olib kelaman), ayblash (- qaytimni oz beribsiz!), tahdid (-Hozir militsiya chaqiraman!) va hokazolar.