V. S. Xan Koreya tarixi обязательный экзем пляр

K on serva to rlar va  
A n 'a n a v iy   d a v la tc h ilik   tizim i  va  m af-
is lo h o tc h ila r  
k u ra sin in g   in q iro zi  h a m d a   chet  el-
lik la rn in g   ta 'sirid a   k o n se rv a to rla r  va 
islo h o tc h ila r  p a rtiy a la ri  tu z ild i.  M a fk u rav iy   va  falsafiy  jih a td a n  
m a z k u r  q a ra m a -q a rs h ilik   n e o k o n fu tsiy lik   va  m a 'rifa tp a rv a rla r 
o 'rta s id a g i  k u ra sh   k o 'rin ish i  ta rz id a  b a h o la n d i.
XIX  a s rd a   ch ju sian lik   h a ra k a ti  m a m la k a td a   m a 'rifa tp a rv a rlik  
k u ch a y ish ig a  sab a b   b o 'ld i.  "V ijon  c h x o k sa "  (" H a q iq a tn i  saq lash  
va  b id 'a tla rg a  b a rh a m  b e rish " )  n o m li  h a ra k a t  p a y d o   b o 'lib ,  u sh b u  
h a ra k a tn in g   asosiy  n a m o y a n d a la ri  C hxve  Ik  Xyon,  Li  X an  Xo  va 
b o sh q a la r  b o 'lg a n .  H a ra k a t  ra h n a m o la ri  q iro lg a  y o z g a n   m uro ja- 
atida:  "F a q a t  C hju  Si  ta 'lim o tin i  m a m la k a t  u c h u n   y ag o n a  to 'g 'ri 
m afk u ra  d eb   h iso b la y d ig a n ,  u n in g   ax lo q   n o rm a la rin i  b a ja ra d ig a n  
m a m la k a tg in a   ta ra q q iy o tg a  e rish ish i  m u m k in ,  q o lg a n   d a v la tla rd a  
esa  y o v v o y ilar y a sh a y d i  h a m d a  h a y v o n la rc h a   ta rtib o t va  m u n o s a ­
b a tla r  h u k m ro n d ir" ,  d e b   y o zish g an .  C h ju sia n la rg a   y ag o n a  xorijiy 
n a m u n a  tim so li X itoy b o 'lg a n .  U lar h a r q a n d a y  xorijiy ta h d id la rg a , 
h atto k i Y evropa m a h su lo tla rig a   h a m  q arsh i  b o 'lish g a n .
C h ju sian lik   ta 'lim o tig a  a lte rn a tiv  ta rz d a  sirxak i pukxak m ak tab - 
lari  m a 'rifa tp a rv a rlik   va  islo h o tc h ilik   fao liy atin i  olib  b o ra d i.  Puk­
xak g 'o y a sin i b u y u k   m u ta fa k k ir C h o n  Yak D e n  (D asan,  1762-1836) 
y a k u n la d i.  U ch ju sian c h ilik n i ta n q id  qilg an . U n in g ch a , " c h in a k a m  
k o n fu tsiy "  fa q at o g 'iz d a  n atijasiz b a h sla r em as, balki m a m la k a t ha- 
y o tid a  b ev o sita ish tiro k  etish n i  an g la ta d i.

---

V I  B ob.  C h O S O N  S U L O L A S I.  2  §. S o 'n g g i  C h o s o n
9 3
" P u k x a k "  m a k ta b in in g  b o sh q a  a 'z o la ri  sin g a ri D a sa n  h a m   din, 
g 'a ro y ib o t  (m istika),  xurofat,  fizio g n o m ik a,  g e o m a n tiy a   va  ajd o d - 
la r ru h ig a  sig 'in ish n i  ta n q id   qilgan.  C h o n  Yak Yen  " a jd o d la ri  qac- 
h o n  k asal b o 'lish i va q ac h o n  h a y o tla ri tu g a sh in i b ilm a s a , o 'lim d a n  
x a b a rd o r  b o 'lm a sa ,  q a b rd a   c h irig a n   a v lo d la rig a   y o rd a m   b erish i 
m u m k in ?   d e g a n  sav o ln i ilg ari  su rg a n .
Im p e ra to m i  sam o   o 'g 'li  d eb   hisoblovchi  k o n fu tsiy lik d a n   farqli 
ta rz d a   C h o n   Yak  Yen  m onarxiya  in stitu tin i  tarixiy jih a td a n   asoslab 
b erd i. S h u n d a y  v aq tlar b o 'lg an k i, h ech q a n d a y  h u k m d o r b o 'lm ag an . 
O d a m la r  o 'rta sid a   k elishm ovchiliklar  kelib  chiqqan d a n   k eyingina 
k eksalarga  m u ro jaa t  qilingan.  K eksalar  o ra sid a   d o n o   b o 'lg a n   kishi 
qishloq  oqsoqoli  b o 'lg an .  A q l-id ro k li  qishloq  oqsoqollari  o ra sid a n  
esa u y ezd   rah b arlari tay in lan g an . U y ezd  ra h b a rla ri x u d d i qirollarni 
say lag an   kabi saylan g an . D em ak,  " h u k m d o r xalq u c h u n "   ekan,  un i 
xalq saylashi kerak. A g ar h u k m d o r u n i say lag an  xalq u c h u n  m e h n a t 
qilm asa, xalq u n i alm ashtirishi m u m k in .  S h u n in g  u c h u n  h a m  C h o n  
Yak Yen qirollik taxti m ero s ek a n in i ta n q id  qilib, un i n o q o n u n iy  deb 
hisoblaydi.  C h u n k i b u  q ad im g i tartib larg a m os kelm aydi.
C h o n  Yak Yen  y ash a b  tu rg a n  jam iy atn i  ta n q id   qilgan. A m a ld o r­
lar o 'g 'r ila r  b o 'lib , " u la r o d d iy  x alq n in g  s u y a g id a n  g o 'sh tin i ajratib 
o lu v c h ila rd ir" .  U  ta b a q a la sh tirish   tizim in i  b e k o r  qilishni  yoqlab, 
lav o zim larg a b ilim  va q o b iliy atig a k o 'ra  ta y in la sh  m a sa la sin i ilgari 
s u rd i.  A yniqsa,  z o d a g o n la r  ta b a q a la rid a g i  im tiy o z la m i  b e k o r  qi­
lish n i y o qlab  chiqdi.
C h o n  Yak Yen y e r m asala sid a : k im k i y e rg a  ish lo v  bersa,  u  yerga 
eg a lik  qiladi,  d e g a n  sh io rn i ilg ari su rd i. A g a r u n in g  o 'tm ish d o sh la ri 
y e rn i ja m iy a t a 'z o la ri,  sh u   ju m la d a n ,  k a tta  y e r eg a la ri  o ra sid a   ta q ­
sim la sh n i  tak lif q ilg an   b o 'lsalar,  D a sa n  esa  y erg a  oxirgi  eg a lik  qil­
g a n  sh ax sg a y e rn i  m e ro s qilib b erilish ig a  q a rsh i chiq d i. U n in g  fik­
richa,  y e rn in g  eg a si d a v la t yoki  d e h q o n la r b o 'lish i m u m k in .
K o rey ad a  " z o h id lik " n in g   tu g a tilish i  Y evropa  fa n -te x n ik a   y u - 
tu q la ri,  x ristian lik   va  ijtim o iy -siy o siy   n a z a riy a la rn in g   p a y d o  
b o 'lish ig a   olib  keldi.  C h et  tilla rid a n   tarjim o n lar  ta y y o rla y d ig a n  
m a k ta b la r v u ju d g a  keldi: ing liz (1883),  y a p o n   (1891), n em is  (1892), 
ru s  va fra n su z  (1896) tillari b o 'y ic h a  tash k il q ilin g a n  m a k ta b la r s h u ­
lar ju m la sid a n d ir. Xorij  tajrib asin i  o 'z la sh tirish g a   aso sla n g a n  jam i- 
yatlar,  x u su sa n ,  " G 'a rb   ta 'lim o ti  d o 's tla ri  jam iy ati"  ("S ouxakve",

---

9 4
VI  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  2  §. S o 'n g g i C h o s o n
1906)  va  b o sh q a la r  p a y d o   b o 'ld i.  M a m la k a td a   n a fa q a t  xristianlik, 
balki  C h a rlz   D a rv in ,  R usso  va  M o n tesk e,  Sm it,  G egel,  S p e n se r  va 
N itssh e   q a ra sh la ri  k e n g   y oyildi.  G 'a rb iy   Y evropa  (S hekspir,  Svift, 
B ayron,  Shiller,  G yugo,  G yote,  S ervantes,  B alzak)  va  ru s   (Krilov, 
T urgenev,  D ostoyevskiy,  Tolstoy,  G ersen )  y o z u v c h i-s h o irla rin in g  
ijod  n a m u n a la rid a n   x a b a rd o r  b o 'la   b o sh lad ilar.  M a z k u r  ad ib lar- 
n in g   ijod  n a m u n a la ri  m a m la k a tg a   asl  h o lid a   em as,  b alk i  Xitoy  va 
y a p o n   tarjim alari  o rq a li  y etib   keldi.  O 'z   n a v b a tid a ,  m a z k u r  ish la r 
K oreyada  m ah alliy  sh a ro itla rg a   m o slash tirilib ,  ta rjim a la r k o 'p  hol- 
la rd a   b ir  m a q sa d g a   y o 'n a ltirild i.  U lar d a   m a m la k a td a g i  tarix iy   vo- 
qealar,  o z o d lik  u c h u n  k u ra sh ,  tarix iy  sh a x sla rn in g  h a y o ti yo ritild i. 
M a z k u r  m a q sa d g a   m u v o fiq   kelishi  u c h u n ,  h atto ,  b a 'z i  a sa rla rn in g  
n o m lari  h a m   o 'z g a rtirild i.  Bu  b o ra d a   Xitoy  m a 'rifa tp a rv a rla ri  Vey 
Y uan  va G u n  S zi-ch jen  a sa rla ri  k atta s h u h r a t q o zo n d i.
7 0 -8 0 -y illard a b ir g u ru h   k o reyslar d a v la t tuzilishi,  san o a t ishlab 
chiqarish, ta 'lim  va harb iy  so h alard ag i xorijiy m am lak atlar tajribala- 
ri b ilan  tan ish ish  m a q sa d id a  A Q Sh, Y aponiya va X itoyga yuborildi.
M a'rifatp arv arlik   h a ra k a tin in g   m a s h h u r  n a m o y a n d a la rid a n   biri 
Pak  In  Si к  (1850-1926)dir.  U n in g   q arash larig a  k o 'ra,  eh tiyojlarning 
o 'z g arish i  u m u m ja m iy a t  taraq q iy o t  q o n u n larig a ,  ya'ni,  "h a m m a  
tu g 'ila d i va o 'la d i"   d e g a n  q o id ag a m uv o fiq  keladi. Pak In Sik koreys 
n eokonfutsiyligini  haq iq iy   m a 'n o d a g i  K onfutsiy  ta 'lim o tid a n   ayro 
d eb  hisoblab,  u n d a g i  u c h ta   kam chilikni  k o 'rsa tib   o 'tg an :  1)  konfu t- 
siychilik  ru h i  xalq  tab iatid an   ajratilgan  h o ld a   m u tla q   h okim iyatga 
olib keladi; 2) y ak k alan ish  to m o n  y o'l; 3) sxolastik safsatabozlik. M u ­
tafakkir k o nfutsiylikni isloh qilishni  talab  qilib,  o 'z   fikrlarini M artin 
L yuter va R eform atsiy q arash lari bilan qiyosladi. Islo h o tlam in g  aso ­
siy y o 'n a lish i sifatid a fan va ta'lim n i rivojlantirish m asalasin i q o 'y d i. 
Jam iyatni  h arak atlan tiru v ch i  kuch  sifatid a  a y n a n   ilm -fa n  e 'tiro f eti­
lad i va u n g a  ega b o 'lm aslik  m illatn in g  zaiflashishiga  olib keladi.
S irxakistlar  g 'o y a la ri  va  xorij  y u tu q la ri  b ila n   ta n is h u v   n a ti­
jasid a  О   G y o n   Sok  (1831-1879),  P ak  K yu  Su  (1807-187),  K im   O k 
K y u n   (1851-18 9 4 )lard an   tash k il  to p g a n   "Islo h o tla r  to m o n   h a ra ­
k at"  ("K exva  u n d o n " )  n o m li  h a ra k a t  p a y d o   b o 'ld i.  K im   O k   K yun 
m a m la k a tn in g   za ifla sh u v in i  y a n b a n la rn in g   o 'z b o sh im c h a lig id a  
d eb   bildi.  U n in g   fikricha,  m a m la k a tn i  z a m o n a v iy la sh tirish  u c h u n  
Y evropa  va  A Q Sh  b ila n   d o 's to n a   a lo q a la r  o 'rn a tis h ,  z o d a g o n la r

---

V I  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  2  §. S o 'n g g i  C h o s o n
95
im tiy o zla rin i  b e k o r  qilish,  o d a m la rn i  bilim   o lish g a  y o 'n a ltiris h   va 
ra q o b atli  s a v d o -s o tiq  to m o n  k e n g  y o 'l o ch ish   zarur.
K im   O k  K yun  va  u n in g   safd o sh la ri  aso siy   e 'tib o rla rin i  k o n fu t­
siy lik   m a tn la rig a   em as,  b a lk i  m a te m a tik a ,  tarix  va  ch e t  tillariga 
y o 'n a ltirilg a n   y a n g i  m a k ta b   o ch ish g a  q a ra tish g a n .  Bu  m a q s a d d a  
ilm iy -te x n ik a v iy   a d a b iy o tla r  tarjim a  q ilin g a n   va  k e n g   ta tb iq   etil­
gan.  S h u n in g d e k ,  xorijiy  m a m la k a tla r  geografiyasi,  tarixi  va  iqti- 
so d iy o tig a  oid  m a 'lu m o tla r k eltirilg an   g a z e ta la r h a m   ch o p  etilgan. 
Islo h o tc h ila rn in g  x izm atlarig a  b irin ch i  o fitserla r m a k ta b in i tash k il 
etish,  chet  el  m a sh in a la rin i  olib  kelish,  n a m u n a li  fe rm a la rg a   asos 
solish,  y an g i  y o 'lla r  q u rish ,  za m o n a v iy   p o c h ta   tash k il  etish   kabi 
v az ifalar h a m  kirg an .
Islo h o tlar  u c h u n   h a r a k a t  n a m o y a n d a la ri  X itoyga  k o 'r - k o 'r o n a  
e rg a sh ish g a   q a rsh i  chiqdi.  S h u n d a y   b o 'ls a - d a ,  1882  yili  so d ir 
b o 'lg a n   h a rb iy la r  q o 'z g 'o lo n id a n   k ey in   h o k im iy a td a   q o lg a n   M in 
h u k u m a ti  X itoydagi  o 'z la rin in g   asosiy  h a m k o rla ri  sifatid a  Sin 
q o 'sh in la rin i  k o 'rg a n .  K im   O k   K y u n   p o y ta x td a n  b a d a r g 'a   qilinib, 
u n in g  safd o sh la ri  eg allab   tu rg a n  la v o z im la rid a n  b o 'sh a tilg a n .  S hu 
bois b o sh la n g a n   islo h o tlar  to 'x ta b   qolgan.
K im   O k   K y u n   o 'z   m a sla k d o sh la ri  b ila n   Y apon iy an in g   y o rd a - 
m ig a  u m id   qilib,  1884  y iln in g   4  d e k a b rid a   d a v la t  tu z u m ig a   oid 
o 'z g a rish la rn i h a l qildi. 7 d e k a b rd a  S eulda q o lg a n  X itoy q o 'sh in la ri 
g a rn iz o n la rn i  y o 'q   qildi.  K im   O k  K y u n   b ir  q a to r  safd o sh la ri  b ilan  
Y aponiyaga  q o chib k etd i.  K o re y a d a  esa  X itoyning ta 'sir d o ira si ya­
n a d a   k u c h a y d i.  1885  y ild a   Y aponiya  va  X itoy  o 'r ta s id a   im zo lan - 
g an   T yanszin  sh a rtn o m a sig a   k o 'r a   Y aponiyaga  h a m   K o re y ad a  o 'z  
q o 'sh in la rin i sa q la sh g a   ru x sa t b erild i.