V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

3.12-§. PORTLOVCHI MODDALARNING KISLOROD BALANSI 
VA PORTLASHDAN HOSIL BO‘LGAN ZAHARLI GAZLAR
Portlatish ishlari bajarilganda zaharli gazlar hosil bo‘ladi. Shu 
gaz larning xavfli ta’siri kamroq bo‘lishi uchun sanoat portlovchi mod
-
dalarining tarkibidagi mavjud kislorod portlovchi modda tarkibida-
gi barcha yonuvchan elementlarning to‘liq oksidlanishiga yetarli yoki 
shunga yaqin bo‘lishi lozim.
Portlovchi modda tarkibida mavjud kislorodning miqdori ortiq 
yoki yetarli – yetmasligiga ko‘ra kislorod balansi musbat yoki manfiy 
bo‘lishi mumkin.
Agar portlovchi moddada hamma yonuvchan elementlarning 
to‘liq oksidlanishi uchun kislorod miqdori yetarli bo‘lsa, bunday 
kis-
lorod balansi nol
 deb aytiladi. Agar portlovchi modda tarkibida kislo-
rod miqdori ortiq bo‘lsa, 
kislorod balansi musbat 
hisoblanadi, yetarli 
bo‘lmasa, kislorod balansi 
manfiy
 hisoblanadi.
Nazariyaga muvofiq kislorod balansi nolga teng bo‘lsa, portlovchi 
moddalar portlaganida maksimal miqdorda energiya ajralib, yonuv-

---

116
chan elementlarning to‘liq oksidlanishi sodir bo‘ladi. Bunday port-
lovchi moddalar portlaganida zaharli gazlar minimal miqdorda hosil 
bo‘ladi. Shuning uchun kislorod balansi nolga teng bo‘lgan portlovchi 
moddalar eng samarali deb hisoblanadi.
Tarkibida kislorod yetarli bo‘lmagan portlovchi moddalar portla-
tilganida zaharli uglerod oksidi CO hosil bo‘ladi.
Kislorod portlovchi modda tarkibida ortiq bo‘lsa, portlatishda kislo-
rod azot bilan juda o‘tkir zaharli oksidlar NO, NO
2
, N
2
O
3
 ni hosil qiladi.
Yer osti ishlarida qo‘llanish uchun faqat kislorod balansi nolga ya-
qin (
±
3%) bo‘lgan portlovchi moddalar ishlatiladi. Yer yuzasida port
-
latish ishlarida musbat va manfiy kislorod balansli portlovchi modda
-
lar qo‘llanilishi mumkin.
Portlovchi modda kislorodi gramm-atomli massasining ortiq yoki 
kamligida kislorod balansi portlovchi moddaning gramm-molekulali 
massasining foizda ifodalangan nisbati bilan aniqlanadi.
Portlovchi moddalarning kislorod balansi quyidagi formula bilan 
hisoblanadi:
 
 
(1)
bu yerda: 
n
 – portlovchi moddaning bir molekulasida ortiqcha yoki 
yetmaydigan kislorod atomlarining soni; 
M
 – portlovchi moddaning 
nisbiy molekular massasi.
Aksariyat sanoat portlovchi moddalarining (yakka yoki ara-
lashmali) tarkibi umumiy formula bilan ifodalanishi mumkin: 
 
C
a
H
b
N
c
O
d
Al, bu yerda 
a
, 
b
, 
c
, 
d
, 
e
, portlovchi modda molekulasida-
gi uglerod, vodorod, azot, kislorod, aluminiy atomlarining munosib 
soni. Shuning uchun ortiqcha yoki yetishmaydigan kislorodning 
atomlar sonini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin:
 
 
(2)
Misol. 
Ammiakli-selitraning kimyoviy formulasi NH
4
NO
3
; 
molekulasining nisbiy massasi (og‘irligi) 
M

80. Ammiakli-selitra-
ning kislorod balansini toping.