V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

3.10-§.  PORTLOVCHI MODDALARNING  
MEXANIK TA’SIRGA SEZGIRLIGI
Amaliyotda portlovchi moddalarni tayyorlash va qo‘llanishda port-
lovchi moddalarga mexanik ta’sir etishning asosiy shakli – zarba yoki 
ishqalanish bo‘lishi mumkin, shunday ta’sir natijasida modda qiziy-
di. Zarba yoki ishqalanishdan hosil bo‘lgan issiqlik energiyasi ta’sirida 
portlovchi moddada kimyoviy aylanishlar shunday holatda ro‘y berishi 
mumkin-ki, bunda mexanik ta’sir energiyasi portlovchi modda haro-
ratini bir zumda alangalanish holatiga yetkazadigan darajada ko‘tara-
di. Zarba energiyasi portlovchi modda massasining katta bo‘lmagan 
alohida uchastkasida haroratni alangalanish darajasigacha ko‘tarishi 
mumkin. Zarba ta’sirida yuqori haroratli lokal nuqta hosil bo‘lishi port-
lovchi modda tarkibiy qismi bo‘lgan gaz va havo pufakchalarining dia-
batik siqilishi natijasidir. Zarba vaqtida lokal nuqta yaqinida portlovchi 
moddada kimyoviy aylanish reaksiyasi vujudga kelib ulguradi. Bunda 
ajralib chiqayotgan energiya portlovchi moddaning qo‘shni qatlamida 
reaksiya uyg‘otishga yetarli bo‘lishi mumkin, bu reaksiya o‘z navbati-

---

113
da portlovchi modda zaryadining hammasida portlashga ayla nish 
reaksiyasini tarqatadi. Portlashga aylanishni tarqalishining muhim 
sharti shuki, portlashdan hosil bo‘lgan gazlarning kenga yishiga imkon 
yo‘qligi: bir tomondan zarba beruvchi yuzasining ta’siri bo‘lsa, ikkin-
chi tomondan, portlovchi modda; shuning uchun ichki qatlam yuzasi-
da kuchli bosim vujudga kelib, qo‘shni qatlamni siqadi, siqilish nati-
jasida u qatlam qizib, tez reaksiyaga kirishadi.