V. Mustaqil ta'lim va mustaqil ishlar O‘rta Osiyoda Gidrologiya va meteorologiyaning rivojlanish tarixi

qor suvlaridan to 'yinuvchi daryolar turiga kiritilgan. Nihoyat, daiyo 
oqimida uchta to‘yinish manbalaridan har birining salm ogi 50 
foizdan kam b o isa , bu daryo 
aralash
manbalar hisobiga to‘yinuvchi 
turga kiritilgan.
78

1.9.3. 0 ‘rta Osiyo daryolarining to‘yinish 
manbalariga ko‘ra tasniflari.
Daryolarning to‘yinish manbalarini o ‘rganish va aniqlash ular 
suvidan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Shu sa- 
babli 0 ‘rta Osiyoda gidrologiya fanining rivojlanishiga katta hissa 
qo‘shgan olim V.L.Shulst 1944 yilda hudud daryolarining to‘yinish 
manbalariga ko‘ra tasnifini ishlab chiqqan.
Unda qayd etilishicha, 0 ‘rta Osiyo daryolarining umumiy 
to‘yinishida qor suvlari boshqa manbalar-muzlik, yomg‘ir suvlari va 
yer osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va shuning- 
dek boshqa xil manbalaming yillik oqimdagi salmog‘i turli daryolar­
da turlicha boiadi. Boshqacha qilib aytganda, turli daryolarning 
to‘yinish sharoitlari ham turlichadir. Shu sababli V.L.Shulst, asosan 
yer osti suvlaridan to ‘yinuvchi kichik daryolami hisobga olmagan 
holda, 0 ‘rta Osiyo daryolarini quyidagi to‘rt turga boiadi:
1. Muzlik-qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
2. Qor-muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
3. Qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
4. Qor-yomg‘ir suvlaridan to ‘yinadigan daryolar.
Daryolaming to‘yinish manbalari.
Daryolarning to’yinish manbalari
Yer kurrasidagi barcha daryolar to’yinishining asosiy manbai atmosfera yog’inlaridir. Yomg’ir ko’rinishida tushgan yog’inlar yer yuzasida oqim hosil qiladi va daryolar to’yini­shining bevosita manbai bo’ladi. Agar yog’in qor ko’rinishida yog’sa, u yer sirtida yig’ilib, havo harorati ko’tarilgach eriydi. Qorning erishidan hosil bo’lgan suvlar ham daryolar to’yinishida qatnashadi.
Yer yuzasining baland tog’li qismiga yoqqan qorlar bir yoz mavsumida erib ulgurmaydi, natijada u yerdagi qor za­hirasini boyitib, doimiy qorliklar va muzliklarni to’yintiradi. Ana shu baland tog’lardagi asriy qorliklar va muz­liklar suvi daryolar to’yinishining yana bir manbai hi­soblanadi.
Yomg’ir suvlari hamda qor va muzliklarning erishidan hosil bo’lgan suvlarning bir qismi yer ostiga sizilib, grunt va yer osti suvlariga qo’shiladi. Yer osti va grunt suvlari ham daryo o’zaniga sekin astalik bilan qo’shiladi, natijada daryo­larda doimiy suv bo’lishi ta’minlanadi. Shunday qilib, daryo­lar to’yinishining to’rt manbai mavjuddir: yomg’irlar, qor qoplami, baland tog’lardagi muzliklar, yer osti suvlari.
Iqlimning daryolarning to’yinishidagi ahamiyati va ularning suv rejimiga ta’sirini iqlimshunos olim A.I.Voyey­kov o’zining 1884 yilda chop etilgan "Yer kurrasi va xususan Rossiya iqlimlari" kitobida aniq yoritib bergan. Mazkur kitobda qayd etilgan "daryolar o’z havzalari iqli­mining mahsulidir", degan ibora hozir ham o’z kuchini yo’­qotmagan.