V. Mustaqil ta'lim va mustaqil ishlar O‘rta Osiyoda Gidrologiya va meteorologiyaning rivojlanish tarixi

Suv resurslarining daryolar havzalan bo’yicha taqsimlanishi
Suv resurslarining daryolar havzalari bo’yicha taqsimlanishi
O’rta Osiyoning yuza suvlari resurslari o’lkaning iqlim va orografik xususiyatlariga bog’liq holda g’oyat notekis taqsimlangan. Uning deyarli uchdan ikki qismini egallab yotgan bepoyon tekisliklarida oqar suvlar juda kam uchraydi. Тog’lardan bu yerlarga oqib tushadigan ko’pchilik daryolarga, to ularning quyilish joylariga qadar, bironta ham irmoq kelib qo’shilmaydi.
O’lkamiz tog’larida sertarmoq daryolar, katta­kichik soy va jilg’alar juda ko’p. Тog’larni o’rab olgan tog’oldi tekis­liklarida ancha zich bo’lgan sun’iy gidrografik tarmoqlar mavjud. Ular daryolar, soylar va buloqlardan suv olib, tevarak­atrofdagi yerlarga tarqalib ketuvchi irrigatsiya ka­nallaridan, ariqlardan va shuningdek, zovur hamda kollek­torlardan iborat.
Тekisliklarda va ayniqsa, tog’oldi tekisliklarida bug’lanish jarayoni juda kuchli bo’ladi. Chunki tog’larda hosil bo’lgan suvlar bu yerda sertarmoq irrigatsiya kanallari va ariqlari orqali keng dala maydonlariga yoyilib, ularning katta qismi bevosita suv yuzasidan, tuproq yuzasidan va o’simliklar orqali atmosferaga bug’lanadi.
O’rta Osiyo hududidan oqib o’tuvchi daryolar suvlarining yillik zahirasi 129,7 km³ ga teng bo’lib, ularning daryolar havzalari bo’yicha taqsimlanishi 27­jadvalda keltirilgan.
Orol havzasi va umuman O’rta Osiyoning eng yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryodir. Mazkur daryolar va ular­ning Norin, Qoradaryo, So’x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Sheroboddaryo kabi yirik irmoqlari Respublikamiz hudu­dida o’zlarining o’rta va quyi oqimlari chegarasida oqadi­lar. Quyida o’lkamizda mavjud bo’lgan yuza suv resurs­larining ana shu daryolar havzalari bo’yicha qisqacha so’z yuritiladi. O’zbekistondagi yirik daryolarning suv zahira­lari to’g’risidagi ma’lumotlar ham 27­jadvalda keltirilgan.
Bu jadval ma’lumotlaridan foydalanib va ularni tahlil qilib, Orol havzasining eng yirik daryolari­Amu­daryo, Sirdaryo hamda ularga quyuluvchi ayrim irmoqlar oqi­mining daryolar uzunligi bo’yicha o’zgarishini ham aniqlash mumkin.
A m u d a r yo Panj va Vaxsh daryolarining qo’shili­shidan hosil bo’lib, quyiroqda unga Afg’oniston hududidan boshlanuvchi Qunduzdaryo, so’ng o’ng irmoqlari­Kofirnihon va Surxondaryo quyiladi. Sheroboddaryo esa Amudaryoga quyi­ladigan oxirgi o’ng irmog’idir. Shundan so’ng Amudaryoga bironta ham irmoq kelib quyilmaydi, aksincha, uning suvi sug’orishga olinishi, bug’lanishga sarf bo’lishi va qisman yer ostiga shimilishi oqibatida daryo uzunligi bo’yicha kamayib boradi. Amudaryo suvidan ilgari Respublikamizning faqat Хo­razmviloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasidagi ekin may­­donlarini sug’orishda foydalanilar edi. Keyinchalik, aniqrog’i 60­yillardan boshlab, daryoning o’rta oqimida Amu­Buxoro va Qarshi magistral kanallariga suv olinib, Bu­xoro va Qashqadaryo vohalarining bir qism yerlari ham sug’oriladigan bo’ldi.