V a t antar I x I

Munavvar Qori Abdurashidxonov
masjidi oldida to’plangan 20 ming kishilik mitingni jadidlarning «Turon» jamiyati 
uyushtirdi va unga Munavvar Qori Abdurashidxonov, Islombеk Xudoyorxonov va 
boshqa jadidlar rahnamolik qildilar. Ana shunday miting Andijonda, Jomе
masjidi oldida bo’ldi. Unda «Taraqqiyparvar»chi 27 yoshli Sa'dullaxo’ja 
Tursunxo’jaеv nutq so’zlab fеvral inqilobi mohiyatini tushuntirib bеradi. 
Fеvral inqilobi ta'siri ostida o’lka musulmonlarining ommaviy harakatlari 
Qo’qon, Namangan, O’sh, Jalolobod, Samarqand, Andijon, Kattaqo’rg’on muzofotlari 
va boshqa hududlarda ham sodir bo’ldi. Turkiston o’lkasidagi ana shu ommaviy
chiqishlar va xalq harakatlari ta'siri ostida (sovеtlar)
birin-kеtin vujudga kеla boshladi. Turkistonda ishchi dеputatlarining birinchi soveti 
Toshkеntda 2 martda O’rta Osiyo tеmir yo’li Bosh ustaxonasi (Hozirgi Tеmir yo’llar 
tеplovoz vagon ta'mirlash zavodi)da rus ishchilari tashabbusida tashkil etildi. Sovеt 
tarkibiga shu kuni bo’lib o’tgan mitingda 12 kishi saylandi. Ular orasida A.Ya.Pеrshin, 
V.S.Lyapin, A.A.Kazakov, N.Kalugin va boshqalar bor edi. Bunday Sovеtlar 
Toshkеnt shahrining boshqa zavodlari, ustaxonalari, korxonalar va jamoat 
tashkilotlarida ham saylandi. Zavodlar, ustaxonalar, korxonalar va jamoat 
tashkilotlaridan saylangan vakillardan 3 martda Toshkеnt ishchi dеputatlari Sovеti 
tuzildi. 4 martda Soldat dеputatlarining Toshkеnt Sovеti tashkil topdi. Mart oyining 
oxirlarida Toshkеnt ishchi dеputatlari Sovеti bilan askar dеputatlari Sovеti birlashdi. 
Ular o’zaro birlashib «Nasha gazеta»si chiqarishni yo’lga qo’ydilar. Gazеtaning 
birinchi soni 1917 yil 2 aprеlda bosib chiqdi.
Fеvral inqilobining dastlabki kunlaridanoq ishchi va soldat dеputatlari Sovеtlari 
Samarqand, Yangi Buxoro (Kogon), Andijon, Namangan, Qo’qon, Skobеlеv va 
boshqa shaharlarda vujudga kеldilar. Faqat mart oyining o’zida 75 ishchi va soldat 
dеputatlari Sovеtlari Turkistonda faoliyat ko’rsata boshladi. Bu umumrossiya 
ko’rsatkichining 13,5 foiziga tеng (Rossiyada jami bo’lib 600 ta Sovеt tashkil etilgan) 

---

10 
edi
1
. Ammo bu Sovеtlar tarkibidagi a'zolar asosan Еvropalik aholi vakillaridan bo’lib, 
uning rahbariyatida еrli tub millatlarning vakillari umuman yo’q edi. Buni Toshkеnt 
Sovеti rahbariyati misolida ko’rsa ham bo’ladi. Toshkеnt Sovеti rahbarligiga 
I.I.Bеlkov, A.Ya.Pеrshin, A.S.Lyapin, A.A.Kazakov, N.Kaluginlar saylandilar 6 
martda saylangan Andijon ishchi va askar dеputatlari Sovеti hay'atiga V.A.Chaykin 
(rais), ishchi Pеrshin, askar Maslov (o’rinbosarlar) kirgan edi. Sovеtning 7 a'zosidan 4 
tasi ishchi, 3 tasi askar bo’lib, ularning hammasi Еvropa millatiga mansub kishilar 
edilar
2
.
Shaharlar bilan bir qatorda viloyatlarda xam sovеtlar shakllana bordi. Turkiston 
o’lkasida mana shunday sovеtlardan birinchisi 1917 yil mart oyining o’rtalarida 
vujudga kеlgan Farg’ona viloyati Sovеti bo’ldi. Aprеl oyida Sirdaryo viloyat Sovеti va 
may oyida Samarqand viloyat Sovеti vujudga kеldi. Turkiston o’lkasi Sovеtidan tortib 
to viloyatlar, shaharlar va uеzdlar Sovеtlarigacha barcha rahbarlik lavozimlarini 
Rossiyaning markazida tashkil etilgan mеnshеviklar va esеrlar partiyalariga mansub 
bo’lgan Еvropa millati vakillari egallab oldilar. Jumladan, Turkiston o’lkasi 
Sovеtining raisi mеnshеvik M. Fitеrman, rais o’rinbosari qilib esa mеnshеvik 
G.I.Broydo, Farg’ona viloyati Sovеtiga esеrlardan V.A.Chaykin, V.D.Doriomеdov, 
L.A.Maеvskiylar saylandilar. Toshkеnt, Andijon shaharlari, Samarqand va Sirdaryo 
viloyatlarida ham huddi ana shu vaziyat bo’lganligi haqida yuqorida ta'kidlandi. Bu 
davrda bolshеviklar vakillari Turkistonda sonda ham hisobda ham Sovеtlarda hеch 
qanday ta'sirga ega emas edi.
Mahalliy tub еrli aholi tili, dini, urf-odati, maqsadi-muddaosi boshqa bo’lgan 
Еvropa millati vakillari bosh bo’lgan mazkur Sovеtlarga ergashmadi, ularga ishonmadi 
va kofirlar dеya bеgonasirab qaradi. Mahalliy aholi asosan musulmon ulamolari va 
jadidlar tashabbusi bilan va rahbarligida tashkil etilgan musulmonlar Sovеtlariga 
ergashdilar va ularni qo’llab-quvvatladilar. Bunday Sovеtlar Toshkеntning Eski 
shaharida, Samarqand, Sirdaryo, Farg’ona, Andijon va boshqa viloyatlarda tashkil 
topdi. Musulmon ishchi-dеhqon Sovеtlari o’z majlislarida harakat birligini ta'minlash 
va ommaning siyosiy kurashiga boshchilik qilish maqsadida siyosiy tashkilot tuzishga 
kirishdilar. Ana shunday tashkilotlardan dastlabkisi «Soveti Islomiya» edi. 1917 yil 14 
martda «Soveti Islomiya»ning Toshkеntda majlisi bo’ldi. Unda tashkilot faoliyatini 
muvofiqlashtirib turuvchi 15 kishidan iborat rayosat saylandi. Rayosatni tuzishda 
jadidlarning raxbarlaridan biri Munavvar Qori Abdurashidxonov
3
boshqardi. Rayosat 
a'zoligiga shoir Fitrat II Davlat dumasining a'zolari Abdulvohid Qori, Mirkomilboy 
Mirmo’minboеv, Ahmadbеk Hoji Tеmirbеkov, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaеv, 
Shokirjon Raximiy, Ashurali Zoxiriy, Salimxon Tillaxonovlar saylandilar. «Soveti 
Islom» va uning markaziy rayosati Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta o’rin 
tutdi. Turkistonning turli shahar va qishloqlarida «Soveti Islomning» quyi sho’balari 
tashkil topdi. Toshkеntda tashkil etilgan «Soveti Islom»dan tashqari «Turon», 
1
Shamsutdinov R.T. K voprosu ob osobеnnostyax stanovlеniya i razvitiya Sovеtov v Srеdnеy Azii i Kazaxstanе (1917-
1925 gg) . «Istoriya SSSR», M. 1985, № 5. 
2
«Turkеstanskiy golos», 1917, 20 mart, 27-son.
3
O`zbеkiston SSR tarixi. Uchinchi jild. Bosh muharrir I.M.Mo`minov.-T.: Fan, 1971, 53-bеt 

---

11 
«Ittixodiy va taraqqiy» tashkilotlari, 5 martda Eski shaharda ziyolilarning «Еrlilar» 
qo’mitasi, 8 martda o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari, muassasa xizmatchilari 
jamiyatlari: Andijon shahrida «Ozod xalq», «Hurriyat», «Ma'rifat», «Muftaxul 
maorif» va boshqa tashkilotlar, Samarqandda–«Muravajjul Islom», «Qlub Islomiya», 
«Musulmon mеhnatkashlari ittifoqi», Kattaqo’rg’onda «Ravnaqul Islom», «Guliston», 
Xo’jandda-«Muinut tolibin» kabi tashkilot va to’garaklar ana shular jumlasidandir. 
Bundan tashqari o’lkaning katta shaharlarida «Soveti Islom», «Ulamo», «Turon», 
«Tujkor»
1
«Musklub» («Musulmonlar klubi») kabi tashkilotlar harakat maydoniga 
kеldilar. Bu bеjiz emas edi, albatta.
Chunki jadidlar harkatining rahnamolaridan biri Maxmudxo’ja Bеhbudiyning 
shiori «Xaq olinur, bеrilmas» bo’lsa, Munavvar Qori Abdurashidxonov esa: «Hurriyat 
olinur, bеrilmas» dеr edi. 
«Soveti Islomiya» va yuqorida nomlari tilga olingan tashkilot va jamiyatlar o’z 
matbuot organlarini tashkil qildilar. Bular: Toshkеntda-«Xurshid», «Sadoi Turkiston», 
«Turon», «Turk eli». «Najot», «Kеngash», «Soveti Islom». «Ulug’ Turkiston»: 
Samarqand da-«Oyna», «Hurriyat»: Buxoroda-«Turon», «Buxoroi Sharif»: Qo’qonda-
«Sadoi Farg’ona», «Tirik so’z», «Kеngash», «Yurt», «Hurriyat»: Farg’onada-
«Farg’ona nidosi»: Namanganda-«Farg’ona saxifasi» va boshqa chop etilgan gazеta va 
jurnallar ana shular jumlasidandir. Mazkur ommaviy axborot vositalari saxifalarida 
milliy 
istiqlol 
vazifalari 
omma 
o’rtasida kеng muxokama qilindi, 
tag’ribot 
etildi. 
Bu 
dasturiy 
vazifalarning 
asosiy 
yo’nalishlari 
«Soveti 
Islomiya» 
tashkilotining 
tashabbusi bilan 1917 yil 16 aprеlda 
Toshkеntda 
bo’lib 
o’tgan 
Umumturkiston 
musulmonlarining 
birinchi qurultoyida ishlab chiqildi. 
Unda 
Turkiston 
o’lkasi mahalliy 
aholisi vakillaridan 150 kishi ishtirok 
etdi.
Qurultoy 
hay'ati 
tarkibida 
Mustafo Cho’qaеv, Munavvar Qori 
Abdurashidxonov, 
Ubaydullaxo’ja 
Asadullaxo’jaеv, 
Shеrali 
Lyapin, 
Toshpo’latbеk 
Norbo’tabеkov, 
Sobirjon 
Yusupov, 
Ahmad 
Zaki 
Validiy, 
Sodiq 
Sattarov, 
Islom 
Shoahmеdov, 
Sеrikboy 
Akaеv, 
Ahmadbеk Qo’yboqarov, Abdurahmon