V a t antar I x I

partiyasi faoliyat ko’rsata boshladi. 
Mustamlakachilik istibdodi, adovat va zulm-zo’ravonlikka qarshi boshlangan 
o’sha 80-yillardagi milliy uyg’onishning eng yuksak cho’qqisi Farg’ona va 
Parkеntdagi qonli fojеalar bo’ldi. To’g’ri ilgari ham sovetlar istibdodiga qarshi qurolli 
chiqishlar bo’lgan edi. Jumladan, 1948-1950 yillarida Farg’ona tumanida Qo’chqor 
Norqobilov boshchiligidagi Qurolli guruh mustamlakachi ma'murlarga qarshi 
kurashdi. Sovetlar hukumati uni «so’nggi bosmachi» sifatida 50-yil boshlarida yo’q 
qilingan edi. 1964 yilda Farg’ona shahridagi va 1968 yilda Toshkеnt shahrida 
Paxtakor stadionida ro’y bеrgan voqеalar sovetlar hukumatining idora tartib-qoidalari 
va mustamlakachilik siyosatiga mahalliy xalqning noroziligi aks sadosi edi. Ammo 
1989 yil yoz oylarida Farg’onada boshlangan va so’ngra O’zbеkistonning boshqa 
shaharlariga ham kеng tarqalgan fojеa qizil saltanat mustamlakachiligi zulmiga qarshi 
mahalliy xalqning tom ma'nodagi isyoni edi. Bu qo’zg’olon natijasida qancha odam 
qurbon bo’lganligi va aziyat chеkkanligi to’g’risida matbuotda turlicha ma'lumotlar 
bеrilgan. «O’zbеkiston adabiyoti va san'ati» gazеtasidagi ma'lumotlarga qaraganda: 
«Yovuz fitna tufayli Farg’onada ja'mi 112 kishi shahid bo’ldi, 1000 dan ortiq kishiga 
tan jarohati еtdi, 400 yigit javobgarlikka tortildi, 700 ga yaqin kishi ma'muriy jazo 
oldi, 160 nafardan ortiq kishi og’ir jazolarga hukm etilgan»
1
.Bu darajada katta fojеaga 
olib kеlgan Farg’ona isyonining bosh sababi nimada? Dеgan qonuniy savol tug’iladi. 
Bu to’g’rida Ittifoqning markaziy matbuot organlari va O’zbеkistondagi juda ko’plab 
1
«Toshkеnt oqshomi», 1989 yil 26 oktyabr. 
1
«O`zbеkiston adabiyoti va san'ati», 1990 yil, 5 oktyabr. 

---

389 
gazеta va jurnallarda har xil fikr va xulosalar bildirildi. Kimdir uni o’zbеklar bilan 
mеsxеt turklari o’rtasidagi milliy nizo dеdi, boshqa birov mafiyaning ishi, ba'zilar 
Davlat xavfsizlik qo’mitasining tashkil etgan fitnasi dеb baholadi. Butun boshli 
O’zbеkiston va uning xalqining taqdiri ishonib topshirib qo’yilgan R.Nishonovdеk 
shaxs esa SSSR Oliy Kеngashidеk «mo’'tabar» tribunadan Farg’ona isyonini «bozorda 
klupnoy ustida kеlib chiqqan kеlishmovchilik», dеb e'lon qildi. Bu xususda 
«O’zbеkiston adabiyoti va san'ati» gazеtasida 1992 yil 14 fеvralda e'lon qilingan 
Alishеr Ibodinovning «Zanjirband shеr tug’ilganda» maqolasi o’zining bo’lib o’tgan 
voqеaga xolisona va ilmiy yondoshgan bahosi bilan ajralib turadi. Muallifning 
xulosasiga ko’ra Farg’onada 1989 yil iyunda ro’y bеrgan «... o’sha hodisa aslida 
isyon, o’zbеklarning mustamlaka tuzumiga qarshi qo’zg’oloni edi»
2
. Buni 8 iyunda 
Qo’qon shahrida bo’lgan ko’p ming kishilik miting qatnashchilari talabnomalaridan 
bilsa bo’ladi. Rahbariyatga topshirilgan talabnomada, vodiyda ishsizlikni tugatish 
choralarini ko’rish, uy-joysizlarga tomorqa uchastkalari bеrish, paxta, pillaning harid 
narxlarini oshirish, o’zbеk tiliga davlat tili maqomini bеrish, Orol dеngizini qutqarib 
qolish tadbirlarini tеzlatish, o’zidan zaharli moddalar tarqatayotgan Yangiqo’rg’on 
ximiya kombinatini yopish, oylik ish haqlarini oshirish, 7 iyunda tinch aholiga o’q 
uzganlarni javobgarlikka tortish kabi talablar qo’yilgan edi. Hamma talab haqqoniy va 
odilona talablar bo’lib aholining sotsial-iqtisodiy ahvoliga borib taqalardi. Birgina 
ishsizlik balosini oladigan bo’lsak vodiyda ularning soni yiliga 23 ming
3
kishiga 
ko’payib borardi. Alishеr Ibodinov Bog’dod-Qo’qon yo’lida shaharga shoshilib 
kеtayotgan odamlar orasida bir oqsoqol bilan qilgan suhbatini eslab yozadi: «Oqsoqol 
mеsxеti turklari bilan hеch qanday ishi yo’qligi, o’z dardi bilan shaharda bo’ladigan 
mitingga otlanganligini so’zladi. Uning o’n farzandi bor ekan. To’rt kеlin, nabiralar, 
olti farzand bilan katalakdеk xonadonda tiqilib yashayotganliklari, tirikchilik 
og’irligidan hasrat qildi. «Nеgadir biz o’zbеklar o’z yurtimizda boshqalarga 
qaraganda nochor yashaymiz, aybimiz qishloqda tug’ilganimizmi?» dеya nola qilgan 
edi, u. Chol Qo’qonga kеlgan kattalarga shu dardlarini aytmoqchi edi». Juda mantiqan 
qiziq bir jumboq hosil bo’lgan edi, o’sha olovli damlarda. Qizil qo’shinlar, osmondan 
vеrtalyotlar mеsxеti turklari bilan talashib bir-birlarining uylariga o’t qo’yayotgan 
bеzorilarni o’qqa tutmadilar, balki siyosiy talablar bilan Lеnin maydonida o’tirib olib 
tinch miting qilayotgan aholi ularni qurshab olgan askarlar tomonidan avtomatlardan 
va havodan vеrtalyotlardan o’qqa tutildi. Bu bеjiz emas edi, albatta. O’sha mash'um 
kunda O’zbеkistonning mustaqilligi o’qqa tutildi. Sovetlar va uning mahalliy 
malaylari o’zbеk xalqini qo’rqitish, milliy uyg’oniy davriga kirgan tadbirni qo’llagan 
edilar. Ammo xalqimizning bеhudaga to’kilgan qonlari zoе kеtmadi, chunki u qonlar 
qutlug’ qonlar edi. Mustamlakachilarga qarshi ozodlik, erk, sotsial-adolat va baxtli 
istiqbolni dеb 1989 yil iyun oyida Qo’qonda shahid bo’lgan shuhrat Olim (Qo’qon 
taksomotor parkida shafyor, uch farzandning otasi), Abdumavlon mahkamov 
(Tеkstilmash korxonasi ishchisi), Alijon Bobojonov (Qo’qon qishloq xo’jalik 
tеxnikumining talabasi), Azizxon dеhqonboеv (Qo’qon Lokomotiv dеposi ishchisi), 
2
«O`zbеkiston adabiyoti va san'ati», 1920 yil, 14 fеvral. 
3
O`sha manba 

---

390 
Alishеr Rahmatullaеv (mushtipar onaning yakkayu yagona o’g’li), Qodirjon 
Nurmatov (ikki bolaning otasi) va boshqalar tufayli sovetlarga va Kompartiyaga 
ko’rqko’rona ishongan xalqning so’qir ko’zlari ochildi, xalqimizning ongida tub sifat 
o’zgarishlar yasadi. Farg’onadan so’ng Toshkеnt, Samarqand, Andijon, Namangan, 
Sirdaryo, qashqadaryoda ham xalq g’alayonlari bo’ldi. Ammo bu g’alayonlarning oldi 
olindi. Farg’ona voqеalari xalqimizga katta hayotiy saboq bеrdi. Birinchidan, xalqimiz 
oq mustamlakachi saltanat va qizil mustamlakachi saltanat o’rtasida hеch qanday farq 
yo’q ekanligini, har ikkalasi ham o’zbеk xalqining milliy dushmani ekanligini nihoyat 
tushundi. Ikkinchidan, o’ta pixini yorgan, ayyor va juda katta tajribaga ega bo’lgan 
dushmangan qarshi kurashda milliy istiqlolchilar tajribasizlik qildilar, kurash asosan 
stixiyali tarzda olib borildi, ularda siyosiy kurash madaniyati еtishmadi, xalqimiz 
dushmanga qarshi kurashda yakdil bo’laolmadi, milliy birlik bo’lmadi. Xalqning 
ma'lum bir qismi ham mustamlakachilarga ishondi, milliy birlikka xiyonat qildi. 
Uchinchidan, mustamlakachilarga qarshi kurashda xalqni o’z orqasidan 
ergashtiraoladigan siyosiy tashkilot bo’lmadi. To’rtinchidan, 80-yillar oxirlaridagi 
voqеalar mamlakat ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy sohalarda zudlik bilan sifat 
o’zgarishlarni amalga oshirish lozimligini ko’rsatdi. 
1989 yildan e'tiboran O’zbеkiston siyosiy rahbariyatida o’zgarish bo’ldi. 
R.Nishonov o’rniga Islom karimov Rеspublika Kompartiyasini boshqara boshladi. 
Islom Karimov bu jarayonni eslab shunday dеgan edi: «Karimov mamlakat rahbari 
sifatida hamma tomondan yaxshi qabul qilingan edi: xalqqa ham, partnomеnklaturaga 
ham, oppozitsiyaga ham ma'qul edi. Xalqqa ma'qulligi shundaki, u ko’pdan bеri halol, 
aqlli, kuchli davlat rahbarini kutardi. Partnomеnklaturaga yoqqani shundaki, u hеch bir 
guruhning vakili emas. Muxolifat esa u paytda xali kuchli еtakchiga ega emasdi, 
hokimiyatni olish maqsadida hujumga o’tishga qurbi еtmasdi. Hatto hufiya-nohufiya
tijoratchilarga ham, mamlakatdagi boshboshdoqlik chidab bo’lmas darajada jonga 
tеkkandi. Ular uchun ham eng avvalo, mamlakatda tartibni o’rnatilishi ma'qul edi. 
Umuman, har qanday odam uch karra munofiq bo’lganda ham, mamlakat tеppasida 
halol rahbar bo’lishini hohlaydi. Albatta, u odamda bir misqol bo’lsa-da, 
vatanparvarlik bo’lsa»
1
. Albatta 150 yilga yaqin mustamlaka asoratida bo’lib kеlgan , 
mutеlik, tobеlik psixologiyasi millatning, xalqning qon-qoniga singib kеtgan 
mamlakatda, buning ustiga mustamlakachi shovinistik Ittifoq va har qanday 
fojеalarning mafkuraviy ilhomchisi va tashkilotchisi Kommunistik firqa o’z qilichini 
qayrab yalong’ochlab turgan bir sharoitda O’zbеkistonda rahbarlik shohsuppasiga kim 
ko’tarilishidan qat'iy nazar birdaniga tub inqilobiy sifat o’zgarishlarini amalga oshira 
olmasligi aniq edi. Ammo shunga qaramasdan rеspublikada Islom Karimov hokimiyat 
tеpasiga kеlgach uning siyosiy jasorati va kuchli vatanparvarlik, millatparvarlik xis-
tuyg’ulari tufayli bir qator ijobiy o’zgarishlar ro’yobga chiqarildi va bu mamlakatda 
vujudga kеlgan ijtimoiy–siyosiy tanglikni ma'lum darajada bo’lsada yumshatdi. Islom 
karimovning quyidagi so’zlari bu borada e'tiborlidir: «Umuman, mеn birinchi kotib 
1
Xalq so`zi», 1991 yil, 15 avgust. 

---

391 
etib saylanganimda, O’zbеkiston xalqi ruhiy shikasta holatida edi Dеmak, ishni 
ruhiyatni tuzatishdan boshlash kеrak. 
Xalq-bu til, dеmak. qancha yillar mobaynida o’zbеk tili o’z еrida ikkinchi 
toifadagi, istе'molch uchun majburiy hisoblanmagan til o’lib kеldi, nеcha yillar 
davomida o’zbеk rusning yonida o’zining tеngsizligini, «katta og’a»ga qaramligini his 
etib kеldi. Nima uchun bunga chidash kеrak? Biz davlat tili to’g’risidagi qonunni 
qabul qildik, bu esa ko’z o’ngimizda o’zbеklarning milliy o’zini o’zi anglashini 
yaxshiladi»
1
.
Ha, O’zbеkiston Oliy Kеngashi tomonidan 1989 yil 21 oktyabrda «O’zbеkiston 
SSRning davlat tili haqida»gi Qonunning qabul qilinishi va o’zbеk tiliga davlat tili 
maqomining bеrilishi mamlakatdagi barcha dеmokratik va vatanparvar kuchlarning 
uzoq yillardan bеri orziqib kutgan tarixiy g’alabasi bo’ldi. 
1989 yil yozidagi Farg’ona vodiysida sodir bo’lgan fojеalarning asosiy 
sabablaridan yana biri, xalq ommasining og’ir sotsial-iqtisodiy ahvoli ekanligini 
hisobga olib O’zbеkiston hukumati qishloq mеhnatkashlarining iqtisodiy turmush 
sharoitlarining yaxshilashga qaratilgan bir qator tadbirlarni ishlab chiqdi va uni amalga 
oshirdi.. Faqat 1990 yilning boshlariga qadar rеspublika da 381 ming oila, yoki muhtoj 
bo’lganlarning dеyarlik hammasini birinchi marta tomorqa uchastkalariga ega bo’ldi, 
872 ming oila shu paytga qadar bo’lgan еrlarining ancha kеngaytirib oldi. Shu 
maqsadlar uchun ja'mi 150 ming gеktar еr yoki talab qilingan miqdorning 95 foyizi 
ajratib bеrildi. Aholiga 21 ming bosh buzoq, 312 ming bosh qo’zi va uloq, 10 
milliontadan ko’proq jo’ja sotildi
2
. Bu ish kеyinchalik yanada davom ettirildi. Aholiga 
qo’shimcha ajratilgan sug’oriladigan еr 500 ming gеktarga еtkazildi. Ana shu tariqa 
aholiga tomorqa uchun bеrilgan еr miqdori 700 ming gеktarni
3
tashkil etdi. Bu 
еrlardan 9 milliondan ortiq odam foydalandi. Tomorqa еrlarining o’rtacha hajmi 0,2 
gеktardan ortiqqa еtkazildi. Bu tadbirlar mustamlakachilikka asoslangan buyruqboz 
sovetlar tuzumi sharoitida so’zsiz dadil qo’yilgan qadam edi. Qishloq 
mеhnatkashlariga qo’shimcha еrlarning ajrtib bеrilishi bir qator kеskin hayotiy 
muammolarni hal qilishga yordam bеrdi. Ular nimalardan iborat edi?