V – Ma’ruza. Kimyoviy kinеtika va kimyoviy muvozanat

REAKSIYA TEZLIGIGA TA`SIR ETUVCHI OMILLAR

 

Kimyoviy  reaksiyalarning  tezligi  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar 

konsentratsiyasiga,  bosimga,  temperaturaga,  katalizatorga  va  moddalarning 

tabiatiga,  agregat  holatiga  (qattiq  moddalar  uchun  maydalanish  darajasi  - 

dispersligiga) bog`liq bo`ladi.

 

 

 

Moddalar konsentratsiyasining ta`siri

 

Ma`lumki,  moddalar  bir  turdan  ikkinchi  turga  o`tishi,  ya`ni  kimyoviy 

reaksiya  borishi  uchun  reaksiyada  ishtirok  etuvchi  moddalar  molekulalari  o`zaro 

to`qnashuvi  kerak.  Agar  biror  hajm  (yoki  yuza)  birligida  ma`lum  vaqt  oraligida 

zarrachalarning  o`zaro  to`qnashuvlar  soni  qanchalik  ko`p  bo`lsa,  yangi  modda 

hosil bo`lishi ham shunchalik ko`p bo`ladi. O`z - o`zidan ayonki, zarrachalar soni 

bevosita moddalarning konsentratsiyasi (hajm birligiga to`g`ri keladigan "mol" lar 

soni)  ga  bog`liq  bo`lgani  uchun  reaksiyaning  tezligi  bevosita  moddalarning 

konsentratsiyasiga  bog`liq  bo`ladi.  Yuqoridagi  bog`liqlikni  K.M.Guldberg  va 

M.Vaage  (1867  y)  o`rganib  turli  reaksiyalar  uchun  moddalar  massalari  ta`siri 

qonunini kashf etgan.

 

Bu  qonunga  ko`ra:  kimyoviy  reaksiyaning  tezligi  reaksiyaga  kirishuvchi 

moddalar  konsentratsiyalari  ko`paytmasiga  to`g`ri  proporsionaldir.  Bu  qonun 

kimyoviy kinetikaning asosiy qonuni deyiladi va aA + vV 

 rS + dD reaksiya 

uchun uning matematik ifodasi:

 

 (to`g`ri reaksiya uchun)

 

 (teskari reaksiya uchun) holida yoziladi.

 

Agar 

reaksiyada 

gazsimon 

moddalar 

ishtirok 

etayotgan 

bo`lsa, 

konsentratsiya o`rniga har bir gazning parsial (xususiy) bosimi yoziladi:

 

    va    

 

 

Agar reaksiyada qattiq modda ishtirok etsa:

 

---

FeO

q

 + H

2(g)

 

 H

2

O

(g)

 + Fe

 

reaksiyasi  uchun  tezlik  ifodasi  V

to`g`ri

 =  K*

 ko`rinishida  bo`ladi,  ya`ni  tezlik 

formulasida  qattiq  modda  konsentratsiyasi  yozilmaydi.  Chunki,  qattiq  modda 

reaksiyada  faqat  sirti  bilan  reaksiyaga  kirishadi  va  bunda  uning  konsentratsiyasi 

o`zgarmas  bo`lib  doimo  "1  mol/l"  ga  teng  deb  olinadi  va  odatda  "1"  raqami 

formulalarda yozilmaydi, ya`ni [S

(qattiq)

 = const = 1 mol/l].

 

Yuqoridagi  formulalarda S  -  moddalarning  molyar  konsentratsiyasi  (mol/l); 

R- gazlarning parsial bosimi, K- reaksiyaning tezlik doimiysidir.

 

K  -  tezlik  doimiysi  har  bir  reaksiya  uchun  asosiy  miqdoriy  kinetik  kattalik 

bo`lib, uning ma`nosi reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyalar C

A

 = C

B

 = 

1  mol/l  bo`lganda  kimyoviy  reaksiya  tezligi  deyiladi  va  u  holda  V  =  K  bo`ladi. 

Ba`zi hollarda K ni solishtirma tezlik ham deyiladi.

 

K - har bir reaksiya uchun o`ziga hos qiymatga ega bo`ladi. Uning qiymati, 

asosan, 

reaksiyaga 

kirishuvchi 

moddalarning 

tabiatiga, 

temperaturaga, 

katalizatorga  bog`liq  bo`lib,  moddalarning  konsentratsiyasi  (yoki  parsial  bosimi) 

ga bog`liq bo`lmaydi.