|
Annotatsiya:
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining bog‘lanishli nutqini shakllantirishning
lingvodidaktik xususiyatlari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
boshlang‘ich ta’lim, bayon, diktant, nutq, ong, bilim, rivojlantirish,
texnologiya.
Аннотация:
aнализируются лингводидактические особенности формирования
связной речи у младших школьников.
Ключевые слова:
начальное образование, повествование, диктант, речь, сознание,
знания, развитие, технология.
Annotation:
linguodidactic features of the formation of connected speech of primary school
students are analyzed.
Keywords:
primary education, narration, dictation, speech, consciousness, knowledge,
development, technology.
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish boshlang‘ich sinflarning til
ta’limida hamisha dolzarb masala hisoblanadi. Negaki, o‘z ona tilini mukammal
egallamasdan turib yuksak madaniyat egasi bo‘lib yetishish mumkin emas. Maktab
o‘quvchilarining nutq madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-metodik jihatdan
asoslangan amaliy mashqlar tizimini ishlab chiqish bugungi kunning talabidir.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish borasida turli o‘quv fanlarining imkoniyatlarini
hisobga olish zarur. Ma’lumki, o‘quvchilar ta’lim jarayonida egallagan bilimlarini bayon
Innovatsion yondashuvlar asosida milliy ta’lim tizimini takomillashtirish
2021-yil
23-aprel
55
etishda asosan og‘zaki nutqdan foydalanadilar, aksariyat darsliklardagi materiallarni
takrorlash bilan chegaralanadilar – ijodiy munosabat deyarli sezilmaydi.
Holbuki, boshlang‘ich sinflardan boshlab bayon va insho yozishga o‘rgatish orqali
ijodiy fikrlash ko‘nikma-malakalarini tarkib toptirish o‘quvchilar nutqini, so‘z boyligini va
ona tilining sintaktik tuzilishiga doir bilimlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib,
bu borada ona tili metodikasida ham, o‘quv dasturida ham qat’iy fikr o‘rnatilgan. Ijodiy
bayon va insho boshlang‘ich sinflarda ham, yuqori sinflarda ham keng qo‘llaniladi.
Shunday bo‘lsa-da, o‘quvchilar o‘qiganlarini bayon etishda ko‘pincha qiyinchiliklarga duch
kelishadi. Ko‘pchilik o‘quvchilarning nutqi nafaqat mazmunsiz, balki ayni paytda qashshoq,
uzuq-yuluq va tushunarsizdir. Aslida matn mazmunini so‘zlab berish, ijodiy fikrlashga
o‘rgatish nafaqat o‘quvchilar bilimlarini tekshirish, balki ularning nutqini boyitish vositasi
bo‘lishi, bunga erishish uchun ona tili darslarida o‘quvchilarni matn ustida ishlashga tizimli
tarzda o‘rgatish taqozo qilinadi.
Nutqni rivojlantirish metodologiyasida bayon matni so‘z boyligi va sintaktik
tuzilishining o‘quvchilar tiliga ta’siri masalasini o‘rganish alohida o‘rin tutadi. Faqat shu
asosda matnni tanlash va uning tuzilishi, maqsad va vazifasi ijrosi, matn mazmunini qayta
so‘zlab berish bilan bog‘liq ilmiy-metodik masalalar hal qilinishi mumkin.
“Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida uchraydigan kamchiliklardan biri,- deb yozadi
tadqiqotchi Sh.Sariyev, - matnni so‘zma-so‘z bayon etish”. Muallifning so‘z bilan ifoda
etilgan jumladan bolaning mavzuni ilg‘ab olgan-olmaganligini bilish mushkul. Chunki bu
yoshda bolalar tushunmasdan yod olish xususiyatiga ega. Mohir pedagog o‘rganilishi qiyin
bo‘lgan mavzularni qismlarga bo‘lib, ixchamgina so‘zlab, bermog‘i, lug‘at ustida
ishlamog‘i, sinf bilan birgalikda qismlarga mos sarlavha topib reja asosida qayta so‘zlab
bermog‘i, asar qahramonlarining xarakterini savol - topshiriqlar orqali bolalarning o‘zidan
bilib olishi o`quvchi shaxsida nutq madaniyatining o‘sib borishi, xotiraning
mustahkamlanishi, tafakkur olamining kengayishi va so‘z boyligining ortishiga zamin
yaratadi”.
1
Shuni unutmaslik kerakki, yoshi qanchalik katta bo’lsa, ularning matnni qayta hikoya
qilishlari shunchalik umumlashadi.
Boshlang‘ich ta’limdagi kamchiliklar o‘qilganlarni qayta bayon etishga tayyorgarlik
vaqtida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarga bog‘liq. Ko‘p hollarda bayon uchun mo‘ljallangan
matnning mazmuni va tili umuman tahlil qilinmaydi. O‘quvchilar e’tibori faqat yozish qiyin
bo‘lgan so‘zlarga, imlo (ba’zan tinish belgilari) tahliliga qaratiladi. Xatolar ustida ishlashda
faqat imlo va tinish belgilari bo‘yicha xatolar tushuniladi.
Odatda o‘qituvchilar yozma ishlarni tekshirishda bayon mazmuni va shakliga e’tibor
bermaydilar. Matn tahliliga doir ishlarga o‘quvchilarga puxta o‘ylanmagan, mayda
detallarga qaratilgan savollar taqdim etiladi.
Shunday qilib, o‘qituvchi, masalan, 1-sinfda “Ona tili” darsligidagi “Ona qarg‘a”
2
matni tahlili yuzasidan quyidagicha savollar berishi mumkin:
Qarg‘a bolasiga nima bo‘ldi? (Javob. Qarg‘a bolasi o‘ldi?)
Ona qarg‘aga nima bo‘ldi? (Javob. Ona qarg‘a ham o‘ldi?)
Ularni kim o‘ldirdi? (Javob. Ularni bolalar o‘ldirdi)
Bolalarning ishi to‘g‘rimi? (Javob. Noto‘g‘ri.) va hokazo.
Ushbu savollarda asosiy mazmun, g‘oya va voqealarning sabab-oqibat munosabatlari
hali aniqlanmay turib, o‘quvchilarning e’tibori hikoya tafsilotlariga qaratiladi. Bunday holda
1
Sariyev Sh. Boshlang’ich ta’lim – ta’lim-tarbiyaning mustahkam poydevori. Boshlang’ich ta’limni modernizatsiyalash
orqali o‘quv-tarbiya jarayoni sifati va samaradorligini oshirish. –Toshkent: Reliable print.2016.76- b.
2
Gafforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. Ona tili. 1- sinf uchun darslik. –T.: Sharq. 2019. 10- bet.
Do'stlaringiz bilan baham: |
