Узлуксиз таълим тизимида малакали кадрлар тайёрлаш муаммолари

Innovatsion yondashuvlar asosida milliy ta’lim tizimini takomillashtirish

2021-yil
 
23-aprel 
108 
маълум даражада хизмат қилади. 
Иқтисодиётга оид адабиётлар таҳлилига қарайдиган бўлсак, “бозор – бу 
сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги маҳсулот сотиш ва сотиб олиш бўйича эркин 
муносабатлар тизимидир”, “бозор – нархлар механизми орқали харидорлар ва 
сотувчиларни учраштиришнинг иқтисодий амали”, “бозор – бу харидорлар билан 
сотувчилар ўртасидаги иқтисодий алоқалар, уларни бир-бирига боғлайдиган 
механизмдир” ёки “бозор – бу талабнинг субъекти бўлган (истеъмолчилар) билан 
таклифнинг субъекти бўлган (ишлаб чиқарувчилар) сотувчилар ўртасидаги иқтисодий 
алоқалар, уларни бир-бирига боғлайдиган механизмдир”
деган таърифларни учратиш 
мумкин. 
Бозор муносабатлари жараёнини илмий таҳлил қилар эканмиз, аввало, “ишлаб 
чиқарувчи – сотувчи – харидор/мижоз – истеъмолчи” тетрасидаги тушунчаларга 
таъриф келтириб, мазмун-моҳиятини очиқлаб олиш зарур бўлади. Жумладан, 
1. Ишлаб чиқарувчи – бу ишлаб чиқаришни ташкил этган ва истеъмолчига 
сотадиган шахс ёки сотувчи. 
2. Сотувчи – бу товар ишлаб чиқарувчи фирма, фермер хўжалиги, кичик бизнес 
соҳиби, якка тарзда ишлаб чиқарувчи киши. 
3. Харидор – товар айирбошлашда бевосита иштирок этиб, товарни танлаш, 
қийматини тўлаш ва ўз ихтиёрига олиш ишларини амалга оширадиган шахс, корхона, 
ташкилот, муассаса ёки уларнинг вакили. 
3
А
. Мижоз – корхона, тадбиркор товари ва хизматидан фойдаланиб келаётган 
барқарор истеъмолчи. 
4. Истеъмолчи – ўз эҳтиёжини қондириш учун маҳсулот, товар, хизматлардан 
фойдаланадиган шахс, оила, жамоа, корхона, ташкилот, муассаса. 
Фикримизча, “сотувчи-харидор” диадаси ўзаро муносабатларини ёритишда, 
аввало, бозор турларига алоҳида эътиборни қаратиш зарур бўлади.
Немис иқтисодчиси, профессор В. Ойкен (нем. Walter Eucken; 1891–1950)нинг 
иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойилларига бағшланган тадқиқотларида бозорнинг 
қуйидаги турларини фарқлаб кўрсатади. 
1. Соф монополия – бу битта сотувчи ва кўп харидорлар қатнашган бозор, ёки 
ўрнини босадиган товар бўлмаган товарни сотадиган ягона сотувчи бўлган бозор 
вазияти, ёки тармоқда ягона ҳукмрон фирма бўлиб, фирманинг ишлаб чиқариш ва 
сотиш чегараси тармоқ чегарасига тенг бўлган бозор. Соф монополия ва 
рақобатлашган бозор бир-бирига тескари бозорлар ҳисобланади. 
2. Олигополия – бу бозор тизимида бирор бир товарни сотишда чекланган 
фирмалар ҳукмронлик қилади.
3. Монопол-рақобат бозори тўлиқ рақобатлашмаган бўлиб, унда қатнашадиган 
фирмалар сони кўп бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз товарлари нархини маълум чегарада 
назорат қилади, яъни улар кичик бўлса ҳам монопол ҳокимиятга эга.
4. Монопсония – харидор битта бўлиб, сотувчилар кўп бўлган бозор.
5. Агар бозорда монополист-сотувчи билан монополист-харидор учрашса, 
бундай ҳолда икки томонлама монополия бўлади.
6. Агар тармоқда фақат иккита фирма фаолият кўрсатса, бундай олигополик 
хусусий ҳолга дуополия дейилади. Агар биз бозор таклифи ва талабининг ҳар хил 
шаклдаги вариантлар комбинациясини қарасак, бозор тизимлари сони янада кўпаяди. 
Академик С.С.Ғуломов ва бошқаларнинг ёзишларича, бозор – бу биринчидан, 
сотувчилар ва харидорларни учраштириб турадиган жой; улар ўртасида келишилган 
нарх бўйича товар алмашуви содир бўлади. Бозорлар ўзининг ҳудудий масштабига 

---