Узлуксиз таълим тизимида малакали кадрлар тайёрлаш муаммолари

da
 go‘zaldir, kundan-
da
 go‘zal... 
Umumta’lim maktablarining 9-sinf darsligida Adbulhamid Sulaymon o‘g‘li 
Cho‘lponning “Kecha va kunduz” asaridan parcha keltirilgan. Parchada romanning oxirgi 
voqea-hodisalari, ya’ni Zebining “tabarruk” suvni eri Akbarali mingboshiga berishi, 
Zebining sudda ishtirok etishi va Sibirga surgun qilinishi voqealari tasvirlangan. 
“Kecha va kunduz” asarida XX asrning boshlaridagi davrning til xususiyatlari 
to‘laligicha namoyon bo‘lgan va shunga ko‘ra uning ba’zi o‘ziga xosliklari hozirgi o‘zbek 
adabiy til me’yorlaridan farq qiladi. Asarda davr tilini o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantirish 
maqsadida quyidagi tarixiy so‘zlar qo‘llanilgan: 
mingboshi, so‘yi, baqqol, poshsho, tilmoch, 
orez 
kabi. 
Darslikda keltirilgan parchada jami ellikta ibora qo‘llanilgan bo‘lib, ular struktural 
jihatdan ikki va uch komponentdan iborat. Ammo asarda to‘rt komponentli “Yer bilan 
yakson bo‘lmoq”, “jon berib jon olmoq” kabi iboralar ham yo‘q emas. 
Asarda qo‘llanilgan “boshiga ko‘targan” iborasi “O‘zbek tilining frazeologik 
lug‘ati”da quyidagicha izohlangan: “Boshiga ko‘tarmoq” qattiq shovqin qilmoq. Varianti: 
boshga ko‘tarmoq. Sinonimi: shovqin solmoq”. Mazkur ibora shakldosh bo‘lib, uning 
ikkinchi ma’nosi “hurmat-izzat qilmoqdir”. O‘quvchiga iboraning asarda birinchi ma’nosida 
qo‘llanganini tushuntirish lozim: 
“Qahqahalar bilan dunyoni boshiga ko‘targan vaqtlarida 
ham o‘z qo‘lining baxtiyor ko‘kragiga borib qolganini payqar, allaqancha sovuq, bir tuman 
parchasining ko‘kragida ivirsib, u bu yerga qadalib yurganini sezardi ”.
Romanning bosh qahramoni Akbarali mingboshining ruhiy holatidagi tig‘izlikni 
tasvirlashda yozuvchi iboralardan o‘z o‘rnida foydalanadi. Muayyan bir tasvirda ketma-ket 
shunday birliklarni keltirish orqali mingboshining ahvolini to‘laligicha chizgandek bo‘ladi: 
“Mingboshilikdan bekor qilsalar unga qayg‘urmas edi, bunga o‘zi nafsini bir ish qilib 
ko‘ndira oladi, lekin “Akbarali mingboshi amalidan bekor bo‘libdi” degan xunuk gapni 
haligi ikki boy bilan Abdisamat kaptarlarning qanotiga ilib, shamolning qo‘ltig‘iga qistirib, 
yomg‘irning tomchisiga joylab, bulutning qo‘yniga solib uchiradi, har bir uchgan qarg‘a 

---