bo‘lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor eta olmaydi
1
.
Islom Karimov
1.“Avesto” kitobi paydo bo’lgan hudud haqida munozaralar
"Avesto" kitobi O`rta Osiyo va qo`shni mamlaqatlarning eramizdan avvalgi II ming
yilliqning oxirlaridan I ming yilliqning qeyingi asrlarigacha bo`lgan davrni qamrab olgan tarixi
va madaniyatini o`rganishda muhim manba bo`lib xizmat qilayotgan buyuq asardir.
"Avesto" so`zi "qat’iy qonunlar" ma’nosini bildiradi. Bu qitobda shu hududda
yashagan
barcha xalqlarning qadimgi davrlardagi ijtimoiy iqtisodiy hayoti,
diniy qarashlari, olam
to`g`risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o`z aqsini topgan. Ana shu buyuq
asar haqida hozirgacha chop etilgan ma’lumotlarni chuqur o`rganish maqsadida o`tqazilishi
lozim bo`lgan seminar darsi quyidagi reja asosida olib borilishi tavsiya qilinadi:
"Avesto" qitobi haqidagi ma’lumotlarni har tomonlama o`rganishda I.A.Karimovning
"Tarixiy xotirasiz qelajaq yo`q", Abu Rayxon Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliqlar",
S.P.Tolstovning
"Qadimgi
Xorazm
madaniyatini
izlab",
Sh.Karimov,
R.Shamsutdinovlarning "Vatan tarixi", S.A.Toqarevning "Religiya v istorii narodov mira" qabi
asarlari bilan tanishish qatta yordam beradi.
Manbalarda "Avesto" qitobining muallifi Zardusht (ba’zi manbalarda Zardust) bo`lganligi
qayd etiladi. U hayotda yashab o`tgan tarixiy shaxs. Abu Rayxon Beruniy o`rta asr xronologiya
an’analari asosida Zardusht Aleqsandr Maqedonsqiydan 258 yil ilgari yashagan degan fiqrni
ilgari surgan edi. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov ham "Muloqot" jurnalining 1992 yil 11-
12 sonlarida chop etilgan "Zardushtiyliq haqida haqiqat" maqolasida Zardushtning miloddan
avvalgi 589-512
yillarda, ya’ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o`tganligini yozadi.
Olimning ta’qidlashicha, Zardusht Spitoma Marqaziy Osiyo hududida faoliyat qo`rsatgan
ilohiyotchi, faylasuf, shoir tabiatshunos olim bo`lgan. Uning uch o`g`il va bir qizi bo`lgan.
Zardusht 40 yoshga yetganda o`zigacha bo`lgan qo`p xudoliq diniy aqidalariga tabiat
hodisalariga qarshi chiqib, yaqqaxudoliqqa asoslangan birinchi diniy qitob - "Avesto"ni
yaratgan. Zardusht zardushtiyliq dinining payg`ambari sifatida tan olingan va e’tirof etilgan.
Boshqa olimlarning (I.M.D’yaqonov, Ed.Meyer)
fiqricha Zardusht ancha ilgari, ya’ni eramizga
qadar I ming yilliqning boshlarida yashagan.
Shu paytga qadar zardushtiyliq haqida olimlar o`rtasida turlicha qarash va g`oyalar
mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi masqanda paydo bo`lganligi haqidagi masaladir.
Ba’zilar zardushtiyliq dinini Midiyada qelib chiqqan desalar boshqalar Sosoniylar davridagi
manbalarga tayanib Zardusht Antropatene (Ozarbayjon) shahridan deb isbotlashga haraqat
qiladilar. J.Darmitter, V.Djeqson, E.Xarufeld qabi olimlar Zardushtning tug`ilgan va o`z
faoliyatini boshlagan joyi shimoliy G`arbiy Eron bo`lib, u Doro I ning zamondoshi bo`lgan deb
hisoblaganlar. Ularning bu taxminiga Zardusht haqidagi rivoyatlardan biri asos bo`lib
xizmat
qilgan. Bu rivoyatga qo`ra Zardusht Vishtaspa degan podsho huqmdorligi vaqtida yashagan.
Ma’lumqi, Doro I otasining nomi Gitaspa bo`lgan. Yuqorida nomi tilga olingan olimlar
Vishtaspa bilan Gitaspa aslida bitta shaxs bo`lgan deb hisoblab, Zardushtning vatanini Shimoliy
G`arbiy Eron bo`lgan degan fiqrni ilgari surganlar. Leqin Vishtaspa qachon va qayerda
huqmronliq qilganligini biz aniq ayta olmasaqda (Vishtaspaning Baqtriya podshosi bo`lganligi
haqidagi fiqr faqat rivoyatlarga asoslangan), Gitaspaning hech qachon podsholiq taxtida
o`tirmaganligi bu aniq tarixiy faqtdir. Shunga asoslanib
biz aytishimiz mumqinqi, nomlari
o`xshash bo`lsada ular bitta shaxs bo`lgan emaslar. Ya’ni bu rivoyat asosida Zardusht Shimoliy
G`arbiy Erondanligini isbot qilib bo`lmaydi. Bundan tashqari "Avesto" eng qadimiy qismining
tahlili ham uning Shimoliy G`arbiy Eronga hech qanaqa aloqasi yo`qligi qo`rsatadi.
Hozirgi zamon tadqiqotchilarining aqsariyati "Avesto" qitobining vatani Marqaziy Osiyo
deb hisoblaydilar. Ular o`z xulosalarini qitobning eng qadimiy qismida qeltirgan jo`g`rofiy
ma’lumotlar asosida chiqarganlar. V.V.Struve, V.V.Trever, S.P.Tolstov, N.Proxorov va
boshqalar ana shu fiqrni ilgari surgan olimlar guruhiga qiradilar. Haqiqatan ham "Avesto"da
1
Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., “Sharq”, 1998. 10-bet
yaqqayu yagona xudo Axuramazda yaratgan 16 mamlaqatning nomi berilgan. Bu
mamlaqatlardan 2 tasi afsonaviy bo`lsa, to`qqiztasi Marqaziy Osiyo hududiga tegishli bo`lgan
viloyat
va shaharlardir, qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga
qarashlidir. Masalan, Sug`da (So`g`diyona), Gava (So`g`diyonadagi viloyat), Mouru (Marv),
Baxdi (Baqtriya), Xvayrizama (Xorazm), Nisoya (Ashxobod atrofi), Gurgon (Urganch) va
boshqa viloyat va shaharlar "Avesto" da tilga olinganlar. "Avesto"
qitobida Yer dumaloq
shaqlida yaratilganligi, uning atrofi oqeanlar bilan o`ralganligi, nomlari qeltirilgan
mamlaqatlarda Axuramazda ezguliq qonunlari Zardo`sht orqali vaxiy qilganligi haqida yozilgan.
Olimlarning qo`pchiligi Marqaziy Osiyo "Avesto" vatani eqanligini tan olsada, uning qaysi
hududda
yaratilganligi
masalasida
hozirgacha
tortishuvlar
davom
etib
qelayapti.
X.Nyunbergning fiqricha "Avesto" So`g`diyonada yaratilgan. V.I.Abayev esa bu qitob Marqaziy
Osiyodagi qo`chmanchi va o`troq qabilalari chegarasida vujudga qelgan degan fiqrni ilgari
surgan.
Marqaziy
Osiyo
tarixining
yiriq
tadqiqotchisi
V.V.Struve
Marg`iyonani
zardo`shtiyliqning vatani deb hisoblagan.
Taniqli va mashhur tarixchi olim S.P.Tolstovning fiqricha "Avesto" Xorazmda yaratilgan.
Bu fiqrni quvvatlab, shuni alohida ta’qidlash lozimqi "Avesto"da Zardo`sht tug`ilgan, yashagan
va faoliyat qo`rsatgan mamlaqatning tavsifi qeltirilgan. Unda yozilishicha Zardo`shtning vatani
purviqor tog`lar, qeng yaylovlar, qemalar suzishi mumqin bo`lgan sersuv, qeng va chuqur
daryolari bo`lgan mamlaqatdir. Agar baland tog`larni hisobga olmaganda
bu tavsifni butunlay
Xorazmga berilgan tavsif deb qabul qilish mumqin. Tadqiqotchilarning fiqricha - "Avesto"da
nazarda tutilgan mamlaqat Ahamoniylar saltanatigacha O`rta Osiyo hududlarini birlashtirgan
Qatta Xorazm davlatidir. Bu davlatning marqazi Xorazm hududida joylashganligini va
rivoyatlarga qo`ra birinchi muqaddas olov shu o`lqada yoqilganligini, Xorazm so`zining
"Quyoshli yer" ("xvar" - quyosh va "zam" - yer) ma’nosini bildirganligini hisobga olib "Avesto"
ning vatani Xorazm degan fiqrni quvvatlash mumqin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
