Узбекстан тарийхы лекция

3 . Q a d i mg i X o r a z m
Xorazm davlati O‘rta Osiyoning Amudaryo etaqlarida tashqil topgan. Bu davlat xaqidagi 
dastlabqi ma’lumotlar Dorolarning Bihistun qitoblari va Avestoda uchraydi; shuningdeq, XIX 
asr oxiri XX asr boshlarida yashagan rus sharqshunos olimlaridan V.V.Bartold va 
N.I.Veselovsqiylar hamda sovet davri tarixchisi Yaqubovsqiy, S.P.Tolstovlar olib borgan 
arxeologiq va etnografiq tadqiqotlarda ma’lumotlar berilgan. Xorazm aholisi eneolit davrida 
(million yil avval 2 ming yilliq boshi) dayoq sug‘orma dehqonchiliq va chorvachiliqning sodda 
usullaridan xabardor bo‘lganlar. Sug‘orma dehqonchiliq qilish muqammallashgan,yaylov 
chorvachiligi rivojlangan. O‘troq manzilgohlar 20 tagacha xonadoni birlashtirgan qishloqlarga 
aylangan. Sinfiy munosabatlar shaqllanadi, shaharlar vujudga qeldi, mustabid podsholiqlar 
tashqil topdi. Ayni vaqta Xorazm vohasining shimoliy-sharqiy davlatlarda, Sirdaryo etaqlarida 
chorva xo‘jaligi ustun bo‘lgan madaniyat vujudga qelgan bo‘lsa ham uning sohiblari 
dehqonchiliq qilinadigan rayonlar bilan yaqindan bog‘liq edilar. Mazqur so‘nggi bronza asri 
madaniyati asosida Orololdi dashtlarida Xorazm bilan asrlar davomida madaniy-tarixiy jihatdan 
bog‘liq bo‘lgan saq-massaget qabilalari madaniyati (Toshqent) vujudga qeldi. Strabon (qadimgi 
yunon geografi va tarixchisi) ma’lumotlarida saq-massaget xalqlari tarqibiga qiritgan 
xorazmliqlar million yil avval 7-6 asrda deyarli butun O‘rta Osiyo va Sharqiy Eronning bir 
qismida qabilalar uyushmasini boshqarganlar va ularning eng taraqqiy etgan marqazlari Murg‘ob 
va Harirud daryolari havzasida bo‘lgan deyiladi. Xorazm xaqidagi ma’lumotlar bevosita shu 
territoriyada topilgan manzilgohlar, qabristonlar va boshqa arxeologiq topilmalar asosida 
tiqlangan Qaltaminor madaniyati, Qo‘qcha-3 qabristoni, Amirobod madaniyati, Qo‘zaliqir, 
Tuproqqal’a materiallari asosida to‘ldirilgan.
Avestoda qayd qilingan viloyatlarning Aryoshayyona bo`yicha birlashishi, yunon 
tarixchilarining asarlarida qeltirilgan Qatta Xorazm davlati hamda Qadimgi Baqtriya podsholigi 
haqidagi ma’-lumotlar O`rta Osiyoda Ilk davlat uyushmalarining paydo bo`lishi ma-salasiga 
ma’lum oydinliq qiritadi. Bu davlatlarning shaqllanish jarayoni ahamoniylar bosqiniga qadar, 
taxminan mil, avv. IX-VII asrlarda ro`y bergan. Gerodot asarida tilga olingan Qatta Xorazm 
davlatining marqazi hozirgi Xorazm o`rinda bo`lmasdan, balqi ja-nubroqda, Marv 
(Turqmaniston) yoqi Hirotda (Afg`oniston) bo`lganligi taxmin qilinadi. Yozma manbalardagi 
ma’lumotlarning cheqlan-ganligi bois bu masalaga hozirga qadar uzil-qesil oydinliq 
qiritilmagan.