Узбекстан тарийхы лекция

2.G`aznaviylar davlati. Mahmud G`aznaviy faoliyati 
961 yilda Somoniy hukmdor Abdul Malik vafotidan so`ng davlatning zaiflashganligidan 
foydalanib, G`azna mulkini asli turkiy qavmga mansub bo`lgan salohiyatli lashkarboshi 
Alptegin qo`lga kiritadi va bu hududda yangi davlatga - G`aznaviylar davlatiga asos soladi. 
Biroq G`aznaviylar davlatining yuksak maqomining qaror topishi va keng e`tirofi Sabuktegin 
nomi bilan bog`liqdir. Somoniylar davrida etuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan 
Sabuktegin 977 yilda Somoniylar davlati ichida davom etayotgan o`zaro nizolardan foydalanib, 
Qobul daryosi havzasiga qarashli erlarni ham G`azna viloyatiga qo`shib, mustaqil davlat 
tuzishga muvaffaq bo`ladi. U tez orada Xurosonga egalik qilish huquqini ham qo`lga kiritadi. 
Shu tariqa, Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib, Movarounnahrni egallagunlariga 
qadar Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan so`ng o`g`li Mahmud davrida 
G`aznaviylar mavqei va davlat boshqaruvi tizimi kuchayadi. G`aznaviylarning eng yuksalgan, 
qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998-1030) vaqtiga to`g`ri keladi. Kezi 
kelganda Sulton Mahmud katta qo`shin tuzib, uni o`sha davrning eng zamonaviy qurol-aslahalari 
bilan, etarli maosh bilan ta`minlab, juda ko`plab bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi. U XI 
asr boshlarida Amudaryo bilan belgilangan shimoliy chegaralarni Qoraxoniylar bilan kelishib 
olgach, o`zining asosiy e`tiborini janubda - Hindistonga, g`arbda - Xuroson va unga chegaradosh 
hududlari tomon qaratadi. Faqat Hindistonga 17 bor yurish qilib, u erdan katta miqdordagi o`lja-
boyliklar olib keladi. Birgina 1019 yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan o`lja – katta 
miqdordagi oltin, kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir-qulni 

---

tashkil etgan. U 1008 yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, Amudaryo 
shimolidagi Chag`aniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib oladi. 1010-1011 yillarda esa Mahmud 
katta qo`shin bilan jang qilib G`ur viloyatini egallaydi. 1017 yilga kelib esa Mahmud 
G`aznaviyning nigohi geografik jihatdan g`oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud - 
Xorazmga qaratiladi. U Xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan 
Xorazmshoh Ma`munning o`limidan foydalanib, u erga katta qo`shin yuborib, osonlik bilan 
Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda shuhratparast Sulton Xorazm Ma`mun akademiyasining bir 
qator atoqli namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G`aznaga oldirib keladi. 
Uning so`nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029 yilda Eronning Rey shahrini egallash bo`ladi. 
Mahmud G`aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu bo`ldiki, shimoliy Hindiston 
hududining bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib joylasha 
boshlaydi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta`sir ko`rsatdi. Mahmud 
davrida G`aznaviylar davlati hududlari benihoya kengayib, mamlakat shaharlarida, ayniqsa 
G`aznada katta inshootlar, salobatli masjidu madrasalar, kutubxonayu shifoxonalar, ilm 
maskanlari ko`plab barpo etilgan bo`lsa-da, biroq ko`pchilik aholining moddiy – maishiy ahvoli 
nochor kechgan, turli xil soliq va majburiyatlar odamlarning tinkasini quritgan. 1011 yilda 
Xuroson o`lkasida boshlangan ocharchilik minglab odamlarning nobud bo`lishiga olib kelgan. 
Shu bois Mahmud G`aznaviy davlati tashqaridan go`yo qudratli ko`ringani bilan haqiqatda esa 
uning ichdan emirilishini, omonatligini payqash qiyin emas. Zero, uning vafotidan keyin ko`p 
o`tmay bu saltanatning tushkunlik sari yuz tutganligi ham shundandir. Bu o`rinda shuni aytish 
kifoyaki, Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o`z mustaqilligini tiklashga erishdi. 
Shuningdeq saljuqiy turklarning Xuroson hududlarini egallash sari harakatlari kuchayadi. 
Agar Mahmud davrida uning roziligi bilan Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy qabilalar 
kelib joylashgan bo`lsa, endilikda ular butun Xurosonni ishg`ol qilishga kirishadilar. O`lkaning 
G`aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-to`lovlar asoratidan norozi bo`lgan mahalliy aholisi 
ham Saljuqiylarni qo`llab-quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki o`rtadagi harbiy to`qnashuvlarning 
pirovard yakuniga hal qiluvchi ta`sir o`tkazadi. G`aznaviylar qo`shini bilan Saljuqiylar 
o`rtasidagi birinchi katta urush 1035 yilda Nissa shahri yonida bo`lib o`tdi. 
U Saljuqiylar g`alabasi bilan yakunlandi. Ko`p o`tmay Saljuqiylar o`z g`alabalarini 
mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopurni qo`lga kiritdilar (1038y). 
1040 yil bahorida Dandanakan yonida (Saraxs bilan Marv oralig`i) bo`lgan so`nggi hal qiluvchi 
jangdan so`ng Ma`sud G`aznaviy qo`shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson 
o`lkasidan mahrum bo`ladi. Ko`p o`tmay Ma`sud ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi 
(1041y). Tez vaqt ichida hokimiyatni egallagan Ma`sudning o`g`li Mavdud ham bir necha bor 
kuch to`plab saljuqiylar bilan urush olib borgan bo`lsa-da, ammo o`z qo`shinini mag`lubiyatdan 
saqlab qola olmadi. 1059 yilda G`aznaviylarning muhim tayanchi - Balxning Saljuqiylar qo`liga 
o`tishi G`aznaviylarning so`ngi umidini ham puchga chiqardi. Bu esa pirovardida G`aznaviylar 
davlatining puturdan ketkazib, tarix sahnasidan butunlay tushib ketishiga sabab bo`ldi.