Uzbekiston respublikasi

Amaliy bezak sanati. 20 - asrning 20-yillaridan keyin wzbek bezak sanati qwshni xalqlar sanati bilan bir oqimda rivojlandi. G’oyaviy-badiiy jih’atdan bu davr tushkunlik ananalarini engib wtish, wtmishning yaxshi ananalariga tayangan xolda yangi taraqqiёt ywllarini izlash davri bwldi.
1920-30 yillarda Wzbekistonda maxalliy badiiy sanat vujudga keldi. Badiiy h’unarmandchilikning kwplab soh’alari (ipakchilik, kashtachilik, zardwzlik va boshqalar) tiklandi. 30 - yillarning wrtalarida amaliy bezak sanatining sanoat taraqqiёti boshlandi. Badiiy sanatning dastlabki korxonasi – Toshkent twqimachilik kombinati ishga tushdi (1934), chitga gul bosishning yangi tarmog’i yuzaga keldi.
İkkinchi jah’on urushi yillarida twqimachilik va kulollik taraqqiy etdi. Marg’ilon shoyi twqish kombinati ishga tushdi (1943-47). Xalq ustalari Usta Shirin Murodov, Mah’mud Usmonov, Abdulla Boltaev va b. binolarni bezashda faol qatnashib, milliy ganchkorlik, naqqoshlik va ёg’och wymakorligining noёb namunalarini yaratdi.
Buyumlarida ananaviy va zamonaviylik uyg’unlashgan zargarlik sanoati vujudga keldi (Toshkent zargarlik zavodi, 1963). Chinni sanoati yaratildi. Respublikada birinchi chinni zavodi 1953 yilda ochildi.
1960-70 yillardan boshlab Wzbekistonda amaliy bezak sanatining noananaviy shakllari yuzaga keldi. Badiiy mato, ananaviy bwlmagan chinni, shisha, kulollik, zargarlik buyumlari kwrgazmalarda namoyish etildi.
1970-yillarda badiiy shishasozlik noananaviy amaliy bezak sanatining gobelen, batik kabi turlari h’am 70 - 80 yillarda paydo bwldi. Kashtachilik, gilamchilik, kigizchilik, naqqoshlik bwyicha ustalar kasabachilik guruh’iga birlashgan. 1978 yilda Rassomlar uyushmasi qoshida tuzilgan «Usto» birlashmasi moh’ir xalq ustalarini birlashtirgan. Bu uyushma tizimida ustaxona ochilib, Ch.Ah’marov boshchiligida qadimgi sanat turlaridan bwyama naqshli buyumlar tayёrlash ywlga qwyildi.
Bu davrda mamuriy - buyruqbozlik tizimining qattiq tazyiqlariga qaramasdan qwshiqchilik - musiqiy sanat h’am rivoj topdi. 1928 yili Samarqandda Wzbekiston xalqlari musiqiy madaniyatini wrganish bwyicha maxsus ilmiy - tadqiqot instituti barpo etildi. Bu yillarda ijodkorlarimiz tomonidan «Wzbeklar musiqasi» va «Farg’ona, Buxoro va Xiva qwshiqlari» nomli turkum tadqiqotlar yaratildi.
20-30-yillarda musiqa talimi, ijrochiligi va ilmida malum wzgarishlar sodir bwldi. Toshkentda Turkiston xalq konservatoriyasi (1918), musiqa texnikumi (1924,1936 yildan musiqa bilim yurti), davlat konservatoriyasi (1936), ilk wrta maxsus (1927, keyinchalik R.Glier nomidagi) va boshlang’ich musiqa maktablari kabi Evropa tizimidagi muassasalar ochilgan. Samarqanddagi Wzbekiston musiqa va xoreografiya instituti (1928) h’am wquv, h’am ilmiy dargoh’ bwlgan.
Bu davrda wzbek ijrochilari chet el gastrollarida bwlishgan: Tamaraxonim va M.Qoriёqubovlar Parij va Berlin(1925), Tamaraxonim, Usta Olim Komilov, Twxtasin Jalilov va Abduqodir İsmoilovlar London (1935)da katta muvaffaqiyat qozonishgan. Wzbek davlat filarmoniyasining tashkil etilishi (1936) ijrochilik sanatining malum darajada tizimlanishiga asos bwldi.
1958 y. Wzdavestrada tarkibida, 1963 yilda esa Wzteleradio qoshida estrada orkestrlari tashkil etilganidan swng estrada qwshiqchiligi jadallashdi.
1960-80-yillarda ananaviy mumtoz musiqa ijodining badiiy madaniyatdagi mavzu qayta tiklanib, kwtarildi. İ. Rajabovning milliy musiqa merosiga bag’ishlangan «Maqomlar masalasiga doir» (1963) ilk yirik tadqiqoti chop etildi. Buxoro Shashmaqomi (Yu.Rajabiy, 1966-75), Xorazm maqomlari (M.Yusupov, 1980-87)ning yangi turli nashrlari elon qilindi. Maqom ijrochiligi bwyicha xonanda va sozandalarning respublika tanlovlari (1983 yilda) wtkazildi.
1970 - yillarda shah’ar, rayon va qishloq madaniyat uylarida folklor – etnografik ansambllar faoliyat kwrsata boshladi. 1980 yillardan folklor – etnografik ansambllari, baxshi- shoirlar va kwrik-tanlovlarining wtkazilishi wzbek xalq musiqa ijodining targ’iboti, tiklanishi, yangi sharoitda rivoji uchun katta ah’amiyat kasb etdi.
Wzbek milliy sanati rivojida kino sanatining wrni va ah’amiyati h’am juda katta. Sovet mustabid tuzumi kinoning mafkuraviy kurashdagi wrnini yaxshi tasavvur etardi. Shuning uchun h’am sovet h’ukumati kino rivoji uchun mablag’ni ayamadi.
Kommunistik partiya va davlat tomonidan kino sanati omma orasida g’oyaviy - siёsiy tarbiya va mafkura targ’iboti uchun zarur muh’im vosita deb qaraldi.
Bu davrda ommaviy axborot vositalarining kuchli tarmog’i sifatida radio, radioeshittirishga h’am muh’im etibor qaratildi. Sovet xukumati kommunistik dunёqarashni shakllantirish, kommunizm g’oyalarini targ’ib etish, ilmiy, siёsiy-mafkuraviy bilimlarni tarqatishda radiodan unumli foydalandi. Wzbekistonda birinchi keng tarmoqli radiostantsiya 1927 yil 11 fevralda Toshkentda faoliyat kwrsata boshlagan edi.
Xulosa wrnida shuni takidlash lozimki mustabid tuzum davrda milliy madaniyatimiz zaiflashib, qadriyatlar, ananalar va milliy bayramlarimiz unutila bordi.
Har bir xalqning asrlar davomida vujudga kelgan wziga xos madaniyati, nodir qadriyatlari, ananasi, urf-odatlari mavjud.
Lekin bu davrda tarixan ildiz otgan milliy qadriyatlarimiz oёq osti qilinib, ёt firqa mafkurasi va uning “doh’iy”lari esa ulug’landi. Mustabid shwro h’ukumatining milliy madaniyatimizga, qadriyatlarimizga qarshi kurashi «Qizil imperiya»ning parchalanishi davrigacha davom etdi.
Mustabid shwro tuzumi davrida (20-30-yillar) “din-afyun” degan shior bayroq qilib olinib barcha dinlar, jumladan İslom dini, u yaratgan bebah’o madaniy obidalar, diniy qadriyatlar inkor etildi. İslom madaniyatining zamonaviy ilm-fan taraqqiёtiga qwshgan h’issasi tan olinmadi. Odamlarni gwё diniy sarqitlardan xalos qilish va dah’riylik ruh’ida tarbiyalash maqsadida tashkil qilingan “xudosizlar jamiyati”ning minglab faollari milliy urf-odatlarimiz, udum va marosimlarimizga qarshi tashviqotni avj oldirdilar.
Yangi «madaniy h’aёt»ga «sovet turmush tarzi»ga tezroq kwniktirish uchun kwp asrlik tarix - manaviy merosimiz bitilgan alifbo h’am shosha-pisha wzgartirildi va wzgartirilib turildi. Arab alifbosida asarlar “diniy” deb turli ywllar bilan ywq qilishga h’arakat qilindi. Hatto “h’ujumkor ateizm” shiori ostida muqaddas madaniy merosimiz-betakror tarixiy ёdgorliklar, obidalar qarovsiz qoldi, kwplab masjid va madrasalar vayron qilindi.
Sovet mustabid tuzumi sharoitida madaniyatda siёsiy badiiylik wrniga ustuvorlik wrnatildi. Badiiy jamoalar, madaniyat maskanlari, ijodiy uyushmalarning meh’nat faoliyati faqat bir narsaga, sovet voqeligini madh’ etish, uning dunёda eng nufuzli va adolatli tuzum ekanligini isbotlashga qaratildi.
Bu davrda h’am turli mafkuraviy tazyiqlarga qaramasdan wzbek milliy madaniyatida umumiy rivojlanish bwldi. Ammo, juda katta intellektual saloh’iyatga, buyuk madaniy merosga ega bwlgan wzbek xalqi bundan h’am kwra kwproq yutuqlarga erishishi mumkin edi. Uzoq yillar davomida madaniyatga sinfiylik, g’oyaviylik, partiyaviylik asosida munosabatda bwlish milliy madaniyatimizga juda katta salbiy tasir kwrsatdi.