Uzbekiston respublikasi

Xiva xonligidagi adabiy h’aёt. Xiva xonligining siёsiy va iqtisodiy h’aёtidagi voqealar madaniy h’aёtga h’am tasir etmay qolmadi. İjtimoiy tafakkurning barcha soh’alarida reaktsion va progressiv dunёqarash wrtasida kurash olib borildi. Buni biz wsha davrda yaratilgan tarixshunoslikka oid asarlarda va sheriy twplamlardan kuzatishimiz mumkin. Abulg’ozi Bah’odirxonning ikki tarixiy asari aloh’ida etiborga sazovor.
Abulg’ozi (1603-1664) nafaqat Xiva xoni, balki turkiy va forsiyda ijod etgan yirik tarixchi olim h’amdir. Uning “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk” asarlari Wrta Osiy xalqlari tarixi bwyicha qimmatli manba h’isoblanadi. Abulg’ozi tib ilmiga oid “Manofiul inson” (“İnsonga foydali narsalar”) asarini h’am ёzgan. Xiva xonligida ijod etgan adiblardan Andalib, Pah’lavon Ravnaq, Rah’im, Nishotiy, Muh’ammad Hokisorlarni sanab wtish mumkin.
XVII – XVIII asrlarda “Gwrwg’li” dostonlari turkumi va “Toh’ir va Zuh’ra”, “Oshiq G’arib va Shoh’sanam”, “Sayёdxon va Hamro”, “Sanobar”, “Yusufbek va Ah’madbek”, “Bah’rom va Dilorom” kabi xalq-folklor dostonlari xalq orasida keng tarqaldi. Bu davrda Muh’ammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy, Xudoybergan Muh’rkan, Muh’ammad Ёqub Devon Xorazmiy, Muh’ammad Rizo Oxund va boshqa xattotlar ijod etdi.
Munis va Ogah’iylarning tarixiy asarlari “Firdavs ul iqbol”, “Riёz ad-davla”, “Zubdat at-tavorix”, “Gulshani davlat” va boshqalar Xiva xonligi tarixini wrganishda beqiёs qimmatga ega. Munisning “Savodi talim” asari ёshlarni xattotlik sanatini wrganishlariga bag’ishlangan.
Bu davrda Xorazimda kwplab tarixiy, ilmiy va badiiy asarlar wzbek, tiliga tarjima qilingan. Xonlikda wziga xos tarjima maktabi shakllangan. Ogah’iy, Komil, Sanoiy, Dilovar xoja, Muh’ammad Ёqubxwja va boshqalar kwplab asarlarni tarjima qilishgan.
Komil Xorazmiy (1825-1899) shoir, bastakor, xattot va rassom bwlgan. U musiqaga oid “Xorazm notasi”ni ёzgan.
Qwqon xonligidagi adabiy h’aёt. Qwqonlik shoir Abdulkarim Fazliy Namangoniy tomonidan 1821 yilda ёzilgan “Majmua ush shuaro” asari XVIII-XIX asr boshlarida Qwqon xonligidagi adabiy h’aёt h’aqida batafsil malumot beruvchi muh’im manbadir. Vozeh’ning “Tuh’rat ul-ah’bob fi tazkirat ul-ash’ob” tazkirasida 200 ga yaqin shoir va olim h’aqida malumot twplangan. XVII asrning ikkinchi yarmi - XVIII asrning birinchi choragida Farg’ona vodiysida yashagan iqtidorli shoir va mutafakkirlardan biri Boborah’im Mashrab edi. U adabiёtda progressiv ywnalish taraqqiёtida katta rol wynadi. Mashrab asarlarining aksariyati chuqur ijtimoiy ywnalishga ega bwlib, wsha davr h’aёti, jamiyatdagi voqea-h’odisalar bilan chambarchas bog’liq. Xususan, u bazi ruh’oniylarning kirdikorlari va xiylakorliklarini fosh etadi, tekinxwrlar, mulkdorlar va joh’il amaldorlarning zwravonliklarini tanqid qiladi. Mashrabning bu tur asarlari qwldan qwlga, og’izdan og’iga wtib, tez tarqalgan.
XVIII asr wzbek adabiёtining yana bir yirik namoёndalaridan biri Xuvaydo edi. Uning “Devoni Xuvaydo” kulliёtidagi sherlarda insonparvarlik g’oyalari, sevgi, sadoqat, ah’loqiy poklik tarannum etilgan.
Qwqon xoni Umarxon va uning xotini, mashh’ur wzbek shoirasi Nodirabegim wzlari ijodkor bwlganlari tufayli shoir, tarixchi, adabiёtshunoslarga h’omiylik qilishgan. Ular atrofida Qwqon adabiy muh’iti vujudga kelgan. Bu muh’it namoёndalaridan Akmal (Mah’murning otasi), Amiriy (amir Umarxon), Boqixon twra, Gulxaniy, Ёriy, Zavqiy, Zoriy, Madan, Mah’jub, Maxmur, Mushrif, Nizomiy, Nodir, Nozil, G’oziylarni sanab wtish mumkin. Qwqon adabiy muh’iti shoirlari wzbek va tojik tillarida ijod etishgan.
Gulxaniy “Zarbulmasal” asari bilan wzbek adabiёti tarixiga masal janrini boyitgan shoir sifatida kirdi. Maxmur “Hapalak” h’ajviy sherida Qwqon xonligidagi xalq turmush tarzini aks ettirgan. Wzbek mumtoz adabiёti namoёndalaridan biri bwlgan Maxmur ijodi merosida h’ajv sanatining murakkab, ayni zamonda, mah’suldor va ёrqin usullaridan biri – wz-wzini fosh etish usulida yaratilgan asarlar aloh’ida wrin tutadi.
Qwqon adabiy muh’itini Jah’on otin - Uvaysiy va Moh’laroyim-Nodirabegimlarsiz tasavvur etib bwlmaydi. Uvaysiy sheriyatida el-yurt dardi, xalq qismati, h’asrati bosh mezon bwlgan. Nodirabegim sheriyati asosini lirik sherlar tashkil qilgan, ularda muh’abbat, sadoqat, meh’r-vafo, ayni paytda sharq aёllarining dard-alamlari kuylanadi. Nodirabegim nafaqat ajoyib shoira, marifatparvar, balki etuk davlat arbobi h’am bwlgan. U mamlakatda bunёdkorlik ishlariga h’am katta etibor bergan. Xususan, bozor va rastalar, masjid va madrasalar, karvonsaroylar qurilishiga boshchilik qilgan. Nodirabegimning adabiy merosi wz g’oyaviy-badiiy ah’amiyati nuqtai nazaridan mumtoz sheriyatining gwzal namunalaridir.